Spółdzielcza kasa oszczędnościowo-kredytowa jako instytucja finansowa.
Spółdzielcza kasa oszczędnościowo-kredytowa (zwana dalej kasą lub skok-iem) jest spółdzielnią .
Jest to jednak spółdzielnia szczególna, do której przede wszystkim stosuje się postanowienia ustawy z dnia 5 listopada 2009 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych, a jedynie w zakresie w niej nie uregulowanym przepisy Prawa spółdzielczego. Spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe pierwotnie działały od 1992 r. na podstawie przepisów ustawy o związkach zawodowych . Następnie regulacja dotycząca tych spółdzielni została zawarta w ustawie z dnia 14 grudnia 1995 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych, która wielokrotnie nowelizowana obowiązywała do 26 października 2012 r.
Zgodnie z art. 3 ust. 1. obecnie obowiązującej ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych celem kas jest gromadzenie środków pieniężnych wyłącznie swoich członków, udzielanie im pożyczek i kredytów, przeprowadzanie na ich zlecenie rozliczeń finansowych oraz pośredniczenie przy zawieraniu umów ubezpieczenia. Kasa jest zatem spółdzielnią świadczącą określone usługi finansowe na rzecz swoich członków. Przedmiot działania odróżnia kasy od banków spółdzielczych, które także są spółdzielniami świadczącymi określone usługi finansowe, ale bez ograniczenia ich wyłącznie do swoich członków . Banki spółdzielcze są bankami i w zakresie nie uregulowanym w ustawie z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających, stosuje się do nich wprost przepisy Prawa bankowego . Odmiennie niż w przypadku banków spółdzielczych kasy nie są bankami i nie stosuje się do nich wprost przepisów Prawa bankowego, choć ze względu na charakter ich działalności stosuje się do nich odpowiednio przepisy dotyczące rachunku bankowego zawarte w kodeksie cywilnym , część przepisów dotyczących kredytów oraz przepisy o bankowych rozliczeniach pieniężnych .
Zgodnie z art. 2 Prawa bankowego Bank jest osobą prawną utworzoną zgodnie z przepisami ustaw, działającą na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym. Z art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 5 listopada 2009 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych wynika, że ustawodawca nie traktuje ich działalności jako wykonywania czynności bankowych, mimo ich podobieństwa do czynności określonych w art. 5 ust. 1 pkt 1-3 i 6 Prawa bankowego. Ustawodawca zadbał bowiem, by art. 3 ustawy o skok-ach posługiwał się innymi pojęciami niż Prawo bankowe definiujące czynności bankowe. Stąd w ustawie o skok-ach jest mowa o "gromadzeniu środków pieniężnych" , "przeprowadzaniu na ich [członków] zlecenie rozliczeń finansowych", "pośredniczeniu przy zawieraniu umów ubezpieczenia" - żadna z tak określonych czynności nie jest czynnością bankową zdefiniowaną w art. 5 Prawa bankowego. Co prawda jest też mowa o "udzielaniu im [członkom] pożyczek i kredytów" - ale czynnością bankową (art. 5 ust. 2 pkt 1 Prawa bankowego ) jest udzielanie pożyczek pieniężnych przez banki. W efekcie tylko udzielanie kredytów przypomina czynność bankową, o której mowa w art. 5 ust. 1 pkt 3 Prawa bankowego. Jednak z art. 5 ust. 1 pkt 7 Prawa bankowego, w którym jest mowa o wykonywaniu innych czynności przewidzianych wyłącznie dla banków, można wywieść argument, że czynnością bankową jest wyłącznie udzielanie kredytu przez bank. I w takim przypadku jest to umowa nazwana uregulowana w Prawie bankowym – a udzielenie takiego kredytu przez bank jest czynnością bankową. Tymczasem kredyt udzielony przez kasę nie jest tą umową nazwaną uregulowaną w Prawie bankowym - jest to inna umowa, do której odpowiednio stosuje się przepisy (enumeratywnie wskazane przez art. 36 ust. 2 ustawy o skok-ach) Prawa bankowego dotyczące umowy kredytowej, będącej czynnością bankową. (Podobna jest sytuacja z umową rachunku prowadzonego przez kasę - także nie jest to umowa nazwana uregulowana w kodeksie cywilnym, a jedynie umowa nienazwana, do której odpowiednio stosuje się przepisy o umowie rachunku bankowego z kodeksu cywilnego). Z takiego zderzenia art. 3 ustawy o skok-ach z art. 5 Prawa bankowego oraz wskazanego wyżej jedynie odpowiedniego stosowania niektórych postanowień dotyczących niektórych czynności bankowych także do czynności wykonywanych przez kasy, wynika, że czynności kas, choć przypominają one niektóre czynności bankowe wykonywane przez banki, niewątpliwie nimi nie są, gdyż art. 5 Prawa bankowego ogranicza czynności bankowe wyłącznie do banków (i to zarówno w przypadku ust. 2 (przy tak zwanych "względnych" czynnościach bankowych), jak i w przypadku ust. 1 - w przypadku czynności "bezwzględnie" zastrzeżonych dla banków. Odmienna wykładnia i uznanie, że kasy wykonują czynności bankowe z art. 5 ust. 1 Prawa bankowego musiałaby prowadzić albo do uznania ich za banki albo do uznania, że zachodzi sprzeczność między art. 5 ust. 1 Prawa bankowego i art. 3 ust. 1 ustawy o skok, bądź należałoby przyjąć wykładnię, że art. 3 ust. 1 ustawy o skok w pośredni sposób modyfikuje normę wynikającą z art. 5 ust. 1 Prawa bankowego. Tymczasem wskazana wyżej wykładnia art. 3 ust. 1 ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowych i art. 5 Prawa bankowego - oparta na wykładni gramatycznej tych norm rozwiązuje wyżej zasygnalizowany problem, poprzez uznanie, że czynności wykonywane przez kasy, choć przypominają czynności bankowe to jednak nimi nie są, m.in. ze względu na świadome posłużenie się przez ustawodawcę innymi zapisami w art. 5 Prawa bankowego i art. 3 ustawy o skok-ach.
Prawo bankowe zawiera także definicję instytucji finansowej rozumianej jako podmiot niebędący bankiem ani instytucją kredytową, którego podstawowa działalność będąca źródłem większości przychodów polega na wykonywaniu działalności gospodarczej w zakresie nabywania i zbywania udziałów lub akcji, udzielania pożyczek ze środków własnych, udostępniania składników majątkowych na podstawie umowy leasingu, świadczenia usług w zakresie nabywania i zbywania wierzytelności, świadczenia usług płatniczych, emitowania instrumentów płatniczych i administrowania nimi, udzielania gwarancji, poręczeń lub zaciągania innych zobowiązań nieujmowanych w bilansie, obrotu na rachunek własny lub rachunek innej osoby fizycznej, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej, o ile posiada zdolność prawną terminowymi operacjami finansowymi, instrumentami rynku pieniężnego, papierami wartościowymi, uczestniczenia w emisji papierów wartościowych lub świadczenia usług związanych z taką emisją, świadczenia usług w zakresie zarządzania aktywami, świadczenia usług w zakresie doradztwa finansowego, w tym inwestycyjnego, świadczenia usług polegających na wykonywaniu zleceń na rynku pieniężnym . W rozumieniu tej definicji kasa nie jest instytucją finansową, bo jedynie część jej przychodów związana jest z działalnością określoną w tej definicji.
Prawo bankowe definiuje także instytucję kredytową jako - podmiot mający swoją siedzibę za granicą Rzeczypospolitej Polskiej na terytorium jednego z państw członkowskich Unii Europejskiej, prowadzący we własnym imieniu i na własny rachunek, na podstawie zezwolenia właściwych władz nadzorczych, działalność polegającą na przyjmowaniu depozytów lub innych środków powierzonych pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym i udzielaniu kredytów lub na wydawaniu pieniądza elektronicznego . O ile kasa spełnia definicję instytucji kredytowej w zakresie przedmiotu działania, to nie spełnia jej w zakresie miejsca swojej siedziby, która jest na terytorium RP.
Odmienna definicja instytucji kredytowej zawarta jest w dyrektywie 2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe, zgodnie z którą instytucja kredytowa to przedsiębiorstwo, którego działalność polega na przyjmowaniu depozytów lub innych funduszy podlegających zwrotowi od ludności oraz na przyznawaniu kredytów na swój własny rachunek lub instytucja pieniądza elektronicznego w rozumieniu dyrektywy 2000/46/WE . Kasa spełnia taką definicję, jednak nie podlega dyrektywie na mocy wyraźnego wyłączenia, zgodnie z którym w Polsce dyrektywa nie ma zastosowania do spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych i Banku Gospodarstwa Krajowego . Dyrektywa zawiera także definicję instytucji finansowej, którą jest w myśl dyrektywy przedsiębiorstwo inne niż instytucja kredytowa, którego podstawową działalnością jest nabywanie pakietów akcji lub wykonywanie jednego lub więcej spośród rodzajów działalności wymienionych w pkt 2-12 załącznika I do dyrektywy . Kasy nie mieszczą się zatem w definicji instytucji finansowej w rozumieniu dyrektywy, skoro w jej rozumieniu są instytucjami kredytowymi, mimo wyłączenia do nich stosowania dyrektywy.
Niezależnie od powyższych legalnych definicji, należy wskazać, że powszechnie przez instytucję finansową rozumie się przedsiębiorstwo przeprowadzające transakcje finansowe lub udzielające rad finansowych . W takim rozumieniu kasy należy traktować jako instytucje finansowe, a to rodzi określone konsekwencje dla sposobu ich działania oraz charakteru regulacji ich dotyczącego. Zazwyczaj działalność instytucji finansowych wiąże się z większą ingerencją państwa, niż w przypadku innych podmiotów obecnych na rynku.
W przypadku kas należy wskazać przede wszystkim na ustawowo określony charakter ich działalności. Zgodnie z powołanym już wcześniej art. 3 ust. 1 ustawy z 5 listopada 2009 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych celem kas jest gromadzenie środków pieniężnych wyłącznie swoich członków, udzielanie im pożyczek i kredytów, przeprowadzanie na ich zlecenie rozliczeń finansowych oraz pośredniczenie przy zawieraniu umów ubezpieczenia. W celu umożliwienia kasom przeprowadzania rozliczeń finansowych na zlecenie ich członków ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych (Dz. U. nr 199, poz. 1175, ze zm.) uznaje kasy za jedną z kategorii dostawców usług płatniczych . Ponieważ kasa nie jest bankiem, do jej działalności nie można zastosować wprost przepisów Prawa bankowego. Mimo to część jego postanowień stosuje się do kas odpowiednio. Dotyczy to rozliczeń finansowych na rzecz członków, do których oprócz postanowień ustawy o usługach płatniczych stosuje się także odpowiednio postanowienia Prawa bankowego o bankowych rozliczeniach pieniężnych . Do umów kredytowych zawieranych przez kasy stosuje się odpowiednio przepisy art. 69, 70, 74-78 Prawa bankowego. Są to normy dotyczące essencialia negotii umowy kredytowej i formy umowy kredytowej (art. 69 Prawa bankowego), zdolności kredytowej (art. 70 Prawa bankowego), obowiązków stron umowy (art. 74-77a Prawa bankowego). Największe problemy interpretacyjne wiążą się z odpowiednim zastosowaniem do umów kredytowych art. 78 Prawa bankowego, który nakazuje odpowiednio stosować do umów pożyczek pieniężnych udzielanych przez banki przepisy dotyczące zabezpieczenia spłaty i oprocentowania kredytu. Komisja Nadzoru Finansowego stanęła na stanowisku, że oznacza to konieczność odpowiedniego stosowania tych przepisów także do pożyczek pieniężnych udzielanych przez kasy . Powyższe stanowisko nie zasługuje na aprobatę, gdyż art. 36 ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych nie przewiduje stosowania do umów pożyczek udzielanych przez kasy przepisów Prawa bankowego w żadnym zakresie. Norma art. 78 Prawa bankowego nie dotyczy kredytów, lecz pożyczek, zatem w praktyce jej odpowiednie zastosowanie do kredytów udzielanych przez kasy wymaga dokonania interpretacji, opartej na podwójnym odesłaniu do odpowiedniego stosowania. W związku z tym, wychodząc z założenia, że ustawodawca jest racjonalny należy rozważyć, czy normę tę można zastosować odpowiednio do pożyczek udzielanych przez kasy. Dopuszczenia takiej możliwości przeczy jednak jednoznaczna wykładnia art. 36 ust. 2 ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych w związku z jego ust. 1. Z ustępu pierwszego art. 36 ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych wynika jednoznacznie, że regulacja dotycząca zasad udzielania pożyczek oraz ich spłaty jest materią, która powinna być określona w statucie kasy, co wiąże się z brakiem ustawowego uregulowania tych zasad. A z ustępu drugiego art. 36 ustawy o skok wynika jednoznacznie, że odesłanie do odpowiedniego stosowania enumeratywnie wyliczonych przepisów Prawa bankowego dotyczy wyłącznie kredytów. Ponieważ art. 36 ustawy o skok odmiennie traktuje kredyty i pożyczki (wprowadzając regulację ich dotyczącą w odrębnych ustępach, podczas, gdy normy, które mają dotyczyć zarówno pożyczek jak i kredytów zawarte w ustawie o skok za każdym razem wyraźnie wymieniają łącznie oba typy tych ekspozycji kasy), nie broni się dokonana przez KNF, wykładnia rozszerzająca nakazująca odpowiednie stosowanie art. 78 Prawa bankowego do pożyczek pieniężnych udzielanych przez kasy i poprzez tę normę odpowiednie stosowanie do pożyczek udzielanych przez kasy przepisów dotyczących zabezpieczenia spłaty i oprocentowania kredytu. W takiej sytuacji wątpliwości budziłaby kwestia ustalenia, które normy zawarte w art. 69,70 i 74-78 należałoby stosować odpowiednio do pożyczek udzielanych przez kasy. Z tych przyczyn w odniesieniu do kas art. 78 Prawa bankowego, opierając się na założeniu racjonalnego ustawodawcy, należy interpretować jako odesłanie do odpowiedniego stosowania do kredytów udzielanych przez kasy norm dotyczących zabezpieczenia spłaty i oprocentowania kredytu innych, niż określone w art. 69,70 oraz 74-78 Prawa bankowego (w szczególności art. 93, 101 i 102 Prawa bankowego w zakresie zabezpieczenia wierzytelności).
Ustawa z 5 listopada 2009 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych nie przewiduje natomiast odpowiedniego stosowania do rachunków prowadzonych przez kasy przepisów Prawa bankowego dotyczących rachunków bankowych. Jedynie kodeks cywilny przewiduje odpowiednie stosowanie kodeksowych regulacji dotyczących umowy rachunku bankowego do rachunków prowadzonych przez kasy.
Ze względu na przedmiot ich działania na kasy nałożono szereg obowiązków typowych dla instytucji finansowych, takich jak wykonywanie obowiązków związanych z przeciwdziałaniem praniu brudnych pieniędzy , przeprowadzaniem rozliczeń podatkowych itp.
Po rządami ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych z 1995 r. kasy podlegały nadzorowi Krajowej Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej. Od 27 października 2012 r., na mocy regulacji ustawy z 2009 r. kasy podlegają nadzorowi Komisji Nadzoru Finansowego, a Kasa Krajowa sprawuje nad nimi kontrolę. Komisja Nadzoru Finansowego jest organem właściwym w sprawach nadzoru nad rynkiem finansowym . Komisja Nadzoru Finansowego sprawuje nadzór nad określonymi w ustawie z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym segmentami tego rynku – i sprawuje nadzór bankowy, emerytalny, ubezpieczeniowy, nad rynkiem kapitałowym, nad instytucjami pieniądza elektronicznego, nadzór nad agencjami ratingowym, nadzór nad instytucjami płatniczymi i biurami usług płatniczych, nadzór uzupełniający oraz nadzór nad kasami i Kasą Krajową . Celem nadzoru nad rynkiem finansowym jest zapewnienie prawidłowego funkcjonowania tego rynku, jego stabilności, bezpieczeństwa oraz przejrzystości, zaufania do rynku finansowego, a także zapewnienie ochrony interesów uczestników tego rynku, przez realizację celów określonych, w szczególności w Prawie bankowym, ustawie z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych, ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o nadzorze nad rynkiem kapitałowym, ustawie z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych, ustawie z dnia 15 kwietnia 2005 r. o nadzorze uzupełniającym nad instytucjami kredytowymi, zakładami ubezpieczeń, zakładami reasekuracji i firmami inwestycyjnymi wchodzącymi w skład konglomeratu finansowego oraz ustawie z dnia 5 listopada 2009 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych . Większość podmiotów nadzorowanych przez Komisję Nadzoru Finansowego – poza emitentami papierów wartościowych – o ile nie podlegają oni nadzorowi KNF z tytułu rodzaju prowadzonych przez nich działalności oraz agencjami ratingowymi, może być uznana za instytucje finansowe. Ustawa o nadzorze nad rynkiem finansowym nie definiuje wprost rynku finansowego, ani nie zawiera pojęcia instytucji finansowej. Zakres pojęcia rynku finansowego można odtworzyć jedynie poprzez wskazane przez ustawodawcę rozumienie nadzoru nad rynkiem finansowym jako sumy poszczególnych rodzajów nadzorów wskazanych przez KNF. W ten sposób uznać można za rynek finansowy tę część rynku na którym działają banki, zakłady ubezpieczeń i pośrednicy ubezpieczeniowi, fundusze emerytalne i zarządzające nimi towarzystwa funduszy emerytalnych, fundusze inwestycyjne i zarządzające nimi towarzystwa funduszy inwestycyjnych oraz instytucje infrastruktury rynku kapitałowego, emitenci papierów wartościowych dopuszczonych do obrotu na rynku regulowanym, instytucje pieniądza elektronicznego, instytucje płatnicze i biura usług płatniczych, kasy oraz agencje ratingowe. Ustawa o nadzorze nad rynkiem finansowym posługuje się pojęciem podmiotów wykonujących działalność na rynku finansowym . Pojęcie to także jest niezdefiniowane, jednak należy uznać go za pojęcie szersze niż pojęcie instytucji finansowych, bo brak jest przesłanek, by uznać, że nie obejmuje ono emitentów papierów wartościowych i agencji ratingowych, a te podmioty trudno uznać za instytucje finansowe, w świetle wcześniej przywołanych definicji. Pojęcie to jest natomiast węższe od również niezdefiniowanego pojęcia uczestników rynku finansowego i szersze od pojęcia podmiotów podlegających nadzorowi Komisji Nadzoru Finansowego - nie wszystkie podmioty wykonujące działalność na rynku finansowym muszą podlegać nadzorowi Komisji Nadzoru Finansowego.
Ustawa o nadzorze nad rynkiem finansowym zawiera przepisy konstytuujące Komisję Nadzoru Finansowego i jej aparat pracy – Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, określające zakres ich kompetencji i tryb działania oraz współpracy z innymi podmiotami, ochrony i wymiany informacji oraz zasad ich finansowania przez podmioty nadzorowane. Normy zawarte w ustawie o nadzorze nad rynkiem finansowym, poza przyznaniem Przewodniczącemu KNF uprawnień prokuratora w określonych sprawach cywilnych i pokrzywdzonego w określonych sprawach karnych nie przyznają Komisji lub jej Przewodniczącemu szczegółowych uprawnień nadzorczych. Te bowiem wynikają z ustaw szczególnych – zarówno dotyczących poszczególnych rodzajów nadzoru (jak ustawa o nadzorze emerytalnym i Rzeczniku Ubezpieczonych i ustawa o nadzorze nad rynkiem kapitałowym), jak i dotyczących poszczególnych rodzajów działalności lub podmiotów nadzorowanych, które zawierają już konkretne normy dotyczące uprawnień nadzorczych Komisji Nadzoru Finansowego w stosunku do podmiotów nadzorowanych. Taką konstrukcję zastosowano także w ustawie o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych.
Zawiera ona przepisy dotyczące uprawnień nadzorczych Komisji Nadzoru Finansowego, zarówno o charakterze licencyjnym, jak i związanych z nadzorem nad funkcjonowaniem kas.
Uprawnienia licencyjne dotyczą zezwolenia na utworzenie kasy , zmianę treści jej statutu oraz powołanie prezesa zarządu kasy .
Uprawnienia związane z nadzorem nad funkcjonowaniem kas dotyczą: podwyższenia limitu rezerwy płynnej , wykonywania czynności kontrolnych i inspekcyjnych w kasach , nakazywania kasom określonych zachowań, w tym usunięcia stwierdzonych nieprawidłowości , nakładania kar na członków zarządu kasy , ustanawiania zarządcy komisarycznego , kuratora , a także otrzymywania informacji i sprawozdań od kasy . Ponadto Komisja Nadzoru Finansowego otrzymała uprawnienia o charakterze regulacyjnym . Poza ramy niniejszych rozważań wykracza kwestia charakteru uprawień regulacyjnych Komisji Nadzoru Finansowego – zarówno jeśli chodzi o rekomendacje, jak i określanie form rezerwy płynnej oraz określanie określonych kategorii powiększeń lub pomniejszeń funduszy własnych kas – a zwłaszcza ich dopuszczalności w świetle konstytucyjnej regulacji dotyczącej źródeł prawa .
Niezależnie od uprawnień nadzorczych powierzonych przez ustawę z 5 listopada 2009 r. o skok-ach Komisji Nadzoru Finansowego przewiduje ona sprawowanie przez Krajową Spółdzielczą Kasę Oszczędnościowo-Kredytową kontroli nad kasami . Zakres normatywny pojęcia kontroli i rozróżnienie go od pojęcia nadzoru na gruncie regulacji dotyczącej kas jest trudny do określenia. Kontrola nad kasami sprawowana przez Kasę Krajową na gruncie ustawy z 2009 r. w praktyce pokrywa się bowiem z nadzorem sprawowanym przez Kasę Krajową nad kasami na podstawie ustawy z 1995 r. Jest to rozwiązanie w praktyce niestosowane w regulacjach dotyczących nadzoru nad instytucjami finansowymi i ustawodawca nie przewidział takiej konstrukcji przy żadnej innej instytucji finansowej nadzorowanej przez Komisję Nadzoru Finansowego. Ograniczone uprawnienia kontrolne przysługują jedynie bankowi zrzeszającemu w odniesieniu do zrzeszonych w nim banków spółdzielczych, gdyż na podstawie art. 19 ust. 2 pkt 7 ustawy z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających, bank zrzeszający kontroluje zgodność działalności zrzeszonych banków spółdzielczych z postanowieniami umowy zrzeszenia, przepisami prawa i statutami. Odmiennie niż w przypadku kas, które muszą obligatoryjnie być członkami Kasy Krajowej i podlegać jej kontroli, banki spółdzielcze, których fundusze własne są wyższe niż równowartość 5 milionów euro nie muszą zrzeszać się w żadnym banku zrzeszającym, a pozostałe, mogą za 6 miesięcznym wypowiedzeniem zmieniać bank zrzeszający .
Analizując ustawowo określony przedmiot działania kas oraz charakter ich czynności należy wskazać, że kasy w swojej działalności najbardziej przypominają banki, gdyż do czynności bankowych przewidzianych w art. 5 ust. 1 Prawa bankowego zalicza się m.in. przyjmowanie wkładów pieniężnych płatnych na żądanie lub z nadejściem oznaczonego terminu oraz prowadzenie rachunków tych wkładów, prowadzenie innych rachunków bankowych, udzielanie kredytów, a także przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych. Art. 5 ust. 2 Prawa bankowego wskazuje, że czynnościami bankowymi są również m.in. następujące czynności, o ile są one wykonywane przez banki udzielanie pożyczek pieniężnych, wydawanie kart płatniczych oraz wykonywanie operacji przy ich użyciu. Ponadto banki mogą także świadczyć m.in. także inne usługi finansowe . Przewidziane w art. 3 ust. 1 ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych gromadzenie środków pieniężnych wyłącznie swoich członków, udzielanie im pożyczek i kredytów, przeprowadzanie na ich zlecenie rozliczeń finansowych najbardziej odpowiada bowiem wskazanym wyżej czynnościom bankowym. Natomiast przewidziane także w art. 3 ust. 1 ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowych pośredniczenie przy zawieraniu umów ubezpieczenia jest zgodnie z art. 5 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym (Dz. U. nr 124, poz. 1154, ze zm.) działalnością gospodarczą i zgodnie z jej art. 2 ust. 1 polega na wykonywaniu przez pośrednika za wynagrodzeniem czynności faktycznych lub czynności prawnych związanych z zawieraniem lub wykonywaniem umów ubezpieczenia. Art. 2 ust. 2 ustawy o pośrednictwie ubezpieczeniowym przesądza, że może ono być wykonywane wyłącznie przez agentów lub brokerów ubezpieczeniowych. Agentem ubezpieczeniowym jest przedsiębiorca wykonujący działalność agencyjną na podstawie umowy agencyjnej zawartej z zakładem ubezpieczeń i wpisany do rejestru agentów ubezpieczeniowych . Nadzór nad działalnością agenta ubezpieczeniowego sprawuje zakład ubezpieczeń, na rzecz którego działa agent ubezpieczeniowy . Brokerem ubezpieczeniowym jest osoba fizyczna albo prawna posiadająca, wydane przez organ nadzoru, zezwolenie na wykonywanie działalności brokerskiej i wpisana do rejestru brokerów ubezpieczeniowych . Nadzór nad działalnością brokerów ubezpieczeniowych sprawuje Komisja Nadzoru Finansowego .
Ponieważ kasy prowadzą działalność polegającą na gromadzeniu środków pieniężnych innych osób fizycznych, prawnych lub jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej, w celu udzielania kredytów lub pożyczek pieniężnych, która jest zastrzeżona wyłącznie dla podmiotów posiadających odpowiednie zezwolenie , ustawa o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych zawiera odpowiednie postanowienia mające na celu ograniczenie ryzyka związanego z tą działalnością. Obowiązkowe jest utworzenie w kasie komisji kredytowej odpowiedzialnej za przedstawianie zarządowi kasy opinii w sprawie wniosków o udzielenie pożyczek i kredytów, propozycji w przedmiocie wyboru zabezpieczenia pożyczek i kredytów, propozycji warunków, na jakich można udzielić pożyczek i kredytów, projektów wniosków w sprawie przedłużenia terminu spłaty pożyczek i kredytów oraz przymusowego ściągnięcia niespłaconych w terminie pożyczek i kredytów . W celu zapewnienia bezpieczeństwa ekonomicznego kasy są obowiązane posiadać fundusze własne, dostosowane do rozmiaru prowadzonej działalności . Po upływie 18 miesięcznego okresu przejściowego kasa obowiązana będzie utrzymać współczynnik wypłacalności na poziomie co najmniej 5% . Określono limit pożyczek i kredytów udzielanych jednemu członkowi kasy oraz jego zobowiązań z tytułu poręczeń, zobowiązań członków organów kasy i jej komisji kredytowej oraz łączny limit pożyczek i kredytów udzielonych wszystkim członkom na cele związane z działalnością gospodarczą, a także ograniczenia związane z dopuszczalnością przyjmowania przez kasę poręczeń . Wprowadzono także ograniczenia w dysponowaniu przez kasę środkami pieniężnymi, które nie są wykorzystywane na pożyczki i kredyty dla członków kasy oraz określono minimalny poziom rezerwy płynnej utrzymywanej przez kasę . Wszystkie te rozwiązania, zastosowane w stosunku do kas, podkreślają postrzeganie ich przez ustawodawcę jako instytucji finansowych, mimo, że świadczone przez nie usługi mogą być adresowane wyłącznie do ich członków, a ich zakres jest znacznie węższy, niż w przypadku czynności bankowych świadczonych zarówno przez banki komercyjne, jak i banki spółdzielcze .
Istotnym czynnikiem odróżniającym kasy od innych instytucji finansowych jest kwestia świadczenia usług wyłącznie na rzecz członków kasy oraz związana z nią kwestia więzi członkowskiej. Jej rozumienie zostało rozszerzone w ustawie o skok-ach z 2009 w porównaniu z regulacjami ustawy z 1995 r. w tej materii. O ile na gruncie art. 6 ustawy o skok-ach z 1995 r. członkami kasy mogły być wyłącznie osoby fizyczne połączone więzią o charakterze zawodowym lub organizacyjnym, a w szczególności pracownicy zatrudnieni w jednym lub kilku zakładach pracy, osoby należące do tej samej organizacji społecznej lub zawodowej, to art. 10 ustawy o skok-ach z 2009 r. dopuszcza członkostwo w kasie także działających wśród tych osób organizacje pozarządowe w rozumieniu art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. Nr 96, poz. 873, ze zm.), jednostki organizacyjne kościołów i związków wyznaniowych posiadające osobowość prawną, spółdzielnie, związki zawodowe oraz wspólnoty mieszkaniowe. Pojęcie więzi o charakterze zawodowym lub organizacyjnym jest pojęciem bardzo nieostrym i może pokrywać więzi o bardzo różnym zakresie powiązań. W efekcie zdefiniowana w art. 10 ust. 1 ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych rodzajów więzi, jedynie w sposób przykładowy, więź ta może mieć także inny charakter. W tej sytuacji, choć istnienie więzi między członkami jest jednym z elementów odróżniających kasy od innych instytucji finansowych, to ze względu na niedookreślony charakter tej więzi, jej rola ma znacznie mniejsze znaczenie, niż ograniczenie możliwości świadczenia usług przez kasę wyłącznie na rzecz jej członków, nie występujące np. w przypadku banków spółdzielczych. Ograniczenie kręgu klientów wyłącznie do członków występuje natomiast w takich instytucjach finansowych jak małe towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych i fundusze emerytalne . Dla powstania stosunku członkostwa w tych podmiotach nie jest jednak wymagane istnienie więzi między członkami.
Opisane wyżej cechy spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej wskazują na jej szczególny charakter jako instytucji finansowej mającej przede wszystkim charakter instytucji kredytowej. W stosunku do banków przedmiot działalności kas jest jednak znacząco zawężony, do tego specyfiką kasy jest ograniczenie możliwości świadczenia jej usług wyłącznie do członków kasy, połączone z wymogiem istnienia między nimi uprzedniej więzi członkowskiej. Konsekwencją charakteru prowadzonej przez kasy działalności, polegającą na gromadzeniu środków pieniężnych innych osób fizycznych, prawnych lub jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej, w celu udzielania kredytów lub pożyczek pieniężnych, są zarówno regulacje ostrożnościowe, w tym limity i regulacje dotyczące kapitałów własnych i współczynnika wypłacalności kas, jak i poddanie kas nadzorowi KNF i kontroli Kasy Krajowej. Regulacje te są zazwyczaj łagodniejsze w stosunku do kas, niż regulacje dotyczące banków, jednak zaobserwować można tendencję do pewnej konwergencji tych regulacji .
Paweł Pelc
Radca prawny, Kancelaria Radcy Prawnego Pawła Pelca
Wiceprezes Agencji Ratingu Społecznego, sp. z o.o.
18.04.2013.
referat wygłoszony na konferencji na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim 25.04.2013 r. oczekuje na publikację