Reforma emerytalna zakładała, że zarządzanie otwartymi funduszami emerytalnymi będzie dokonywane przez powszechne towarzystwa emerytalne za wynagrodzeniem. Zgodnie z pierwotnym tekstem ustawy opłaty pokrywane miały być w formie prowizji od składki i opłaty za zarządzanie obciążającej aktywa OFE. Wysokość tych opłat określona jest w statutach OFE. Pierwotny tekst ustawy nie wprowadzał limitów dla prowizji od składki, ograniczał jedynie wysokość opłaty za zarządzanie, jako nie więcej niż 0,5% aktywów miesięcznie. Wysokość tej opłaty musiała być kwotowo wskazana w statucie OFE. Prowizja od składki (jako procent składki) także musiała być wskazana w statucie OFE, z tym że ustawodawca dopuszczał obniżenie tej składki dla członków OFE o dłuższym stażu. Dodatkowym źródłem dochodów PTE była też opłata karna za zmianę OFE przed upływem 2 lat członkostwa potrącana z rachunku transferującego swoje środki członka.
Tak skonstruowany system opłat zakładał stabilność przyjętych na początku reformy przez PTE stawek w zakresie chroniącym prawa nabyte przez dotychczasowych członków OFE. Potwierdziło to orzeczenie Sądu Najwyższego, który na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Pracy i Polityki Społecznej uchylił orzeczenie NSA kwestionujące tę konstrukcję.
Nowelizacja ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych uchwalona w 2003 r. wprowadziła istotne zmiany do tego systemu.
Ustawodawca zakazał różnicowania stawek prowizji od składki w zależności od stażu członkowskiego, a także określił maksymalny poziom tej prowizji, stopniowo obniżany do poziomu 3,5%, jednak przy częściowym zachowaniu nabytych przez dotychczasowych członków uprawnień do niższych stawek uzależnionych od stażu członkowskiego.
Istotne zmiany zostały wprowadzone w zakresie opłat za zarządzanie. Z części tej opłaty został wyodrębniony tzw. rachunek premiowy, służący wynagradzaniu tych PTE, które zarządzają OFE osiągającymi najwyższe stopy zwrotu. W przypadku pozostałej części opłaty za zarządzanie ustawodawca wprowadził ograniczenia procentowe jej wysokości uzależnione od poziomu aktywów OFE. W ustawie nowelizującej zawarto postanowienia gwarantujące jednak zachowanie choć części uprawnień nabytych przez członków OFE do nie podnoszenia poziomu opłaty za zarządzanie powyżej poziomu określonego w statutach OFE przed nowelizacją ustawy przynajmniej do końca roku 2010. W tym okresie organ nadzoru nie może wydać zgody na zmianę statutu OFE zakładającą podwyższenie opłaty za zarządzanie powyżej maksymalnej wysokości kosztów zarządzania funduszem, pokrywanych bezpośrednio z aktywów OFE w kwocie ustalonej w statucie w dniu wejścia w życie ustawy nowelizującej. Jednocześnie ustawodawca wyłączył ten zakaz jedynie, jeżeli jest to uzasadnione koniecznością zapewnienia konkurencji pomiędzy otwartymi funduszami lub interesem członków otwartego funduszu.
Wyżej omówione rozwiązanie zawarte jest w art. 7 ustawy nowelizującej, który ma następujące brzmienie: „Art. 7. W okresie do dnia 31 grudnia 2010 r.:
1) koszty zarządzania otwartym funduszem przez towarzystwo, o których mowa w art. 136 ust. 2a ustawy wymienionej w art. 1, w brzmieniu nadanym niniejszą ustawą, nie mogą przekroczyć maksymalnej wysokości kosztów zarządzania funduszem, pokrywanych bezpośrednio ze swoich aktywów w kwocie ustalonej w statucie w dniu wejścia w życie niniejszej ustawy;
2) organ nadzoru może wyrazić zgodę na podwyższenie kwoty, o której mowa w pkt 1, jeżeli jest to uzasadnione koniecznością zapewnienia konkurencji pomiędzy otwartymi funduszami lub interesem członków otwartego funduszu.”
Tymczasem uregulowanie dotyczące zmiany statutu OFE zawarte jest w art. 22 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych. Norma ta zawiera m.in. regulację w zakresie przesłanek odmowy zgody na zmianę statutu OFE. Zgodnie z art. 22 ust. 2. ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych: „Organ nadzoru odmawia zezwolenia, jeżeli zmiana jest sprzeczna z prawem lub interesem członków funduszu.”
Jaka jest zatem relacja między art. 22 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych a art. 7 ustawy ją nowelizującej? Art. 7 ustawy nowelizującej może być interpretowany tylko w relacji do art. 22 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych. Z brzmienia obu tych przepisów wynika bowiem jednoznacznie, że jedyną podstawą do wszczęcia i prowadzenia postępowania w przedmiocie zmiany statutu OFE jest art. 22 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych. Z przepisu tego wynika, że zmiana statutu OFE wymaga zgody organu nadzoru, jaki jest tryb postępowania i jakie są przesłanki odmowy wydania zezwolenia. Z ust. 2 w art. 22 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych wynika, że przesłanki odmowy są dwie: sprzeczność z prawem lub sprzeczność z interesem członków OFE. W przypadku zajścia którejkolwiek z tych przesłanek organ nadzoru zobowiązany jest do odmowy wydania zezwolenia na zmianę statutu OFE, co oznacza, że decyzja organu nadzoru nie ma charakteru uznaniowego. W strukturę art. 22 ustawy o organizacji i funkcjonowania funduszy emerytalnych wpisuje się art. 7 ustawy ją nowelizującej. Pkt 1 w art. 7 ustawy nowelizującej wprowadza zakaz podwyższania opłaty za zarządzanie powyżej poziomu określonego w statutach OFE obowiązujących w dniu wejścia w życie nowelizacji. W świetle art. 22 ust. 2 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych zajście okoliczności określonych w art. 7 pkt 1 ustawy nowelizującej stanowi ziszczenie się przesłanki bezprawności zmiany, co zobowiązuje organ nadzoru do odmowy zgody na zmianę statutu OFE.
Od reguły ustanowionej w art. 7 pkt 1 ustawy nowelizującej, ustawodawca wprowadził w jego pkt 2 wyjątek. Zajście okoliczności tamże określonych, wyłącza przesłankę bezprawności określoną w pkt 1 („organ nadzoru może wyrazić zgodę na podwyższenie kwoty”). Art. 7 pkt 2 ustawy zmieniającej nie jest jednak samodzielną podstawą zgody organu nadzoru na zmianę statutu OFE. Tę podstawę stanowi bowiem art. 22 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych.
Zatem w przypadku wniosku o zmianę statutu OFE, złożonym w okolicznościach określonych w art. 7 pkt 1ustawy nowelizującej, organ nadzoru w pierwszej kolejności powinien zbadać, czy zachodzą przesłanki określone w jej art. 7 pkt 2. Jeśli nie zachodzą, zmiana jest sprzeczna z prawem i organ nadzoru na podstawie art. 22 ust. 2 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych obowiązany jest do odmówienia zgody na zmianę. Jeśli organ nadzoru stwierdzi, że zachodzą przesłanki określone w art. 7 pkt 2 ustawy nowelizującej, wówczas może on rozpatrzyć wniosek pod kątem jego zgodności z prawem i interesem członków OFE. Jeżeli organ nadzoru, stwierdzi, że mimo zajścia okoliczności określonych w art. 7 pkt 2 ustawy nowelizującej, zmiana jest sprzeczna z prawem lub interesem członków OFE jest on obowiązany do odmowy zgody na zmianę na podstawie art. 22 ust. 2 ustawy o organizacji i funkcjonowania funduszy emerytalnych. Tylko w przypadku stwierdzenia, że zmiana zgodna jest z prawem i interesem członków OFE, organ nadzoru, na podstawie art. 22 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych może wyrazić zgodę na zmianę statutu OFE.
Z takiego powiązania art. 22 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych i art. 7 ustawy ją nowelizującej jednoznacznie wynika, że art. 7 pkt 2 ustawy nowelizującej jedynie wyłącza bezprawność zmiany wynikającą z art. 7 pkt 1 tej ustawy, nie stanowi jednak samodzielnej podstawy do wyrażenia zgody na zmianę statut OFE przez organ nadzoru.
Paweł Pelc
radca prawny
9 września 2004 r.