W wywiadzie dla Rzeczpospolitej prof. Ewa Łętowska („Niech zwraca ten, kto zyskał, 18 sierpnia 2011 r.) uznała, że jej zdaniem gminy mogą się domagać zwrotu przekazanych Kościołowi nieruchomości w oparciu o przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu. Zdaniem profesor E. Łętowskiej nieruchomości oddane przez gminy Kościołowi Katolickiemu po wejściu w życie Konstytucji RP zostały przekazanie bez podstawy prawnej, gdyż wg niej jedyną podstawą prawną transferu mienia gmin na rzecz Kościoła Katolickiego było rozporządzenie zakwestionowane przez Trybunał Konstytucyjny, a zatem po orzeczeniu Trybunału podstawa prawa świadczenia odpadła. Zgodnie z art. 410 § 2 Kodeksu cywilnego świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.
Trudno zgodzić się z takim rozumowaniem. Na początek warto też wskazać inną pomyłkę w wywodach byłej Rzeczniczki Praw Obywatelskich. Jej zdaniem Komisja Majątkowa miała działać dwa lata o działała 22 i gdyby Komisja skończyła swoje działanie w terminie dwuletnim, wówczas w ogóle nie byłoby problemów. Teza ta jest nieporozumieniem, bo dwuletni termin zakreślony przez ustawodawcę dotyczył nie okresu działania Komisji Majątkowej, lecz był to zawity termin na zgłaszanie roszczeń przez kościelne osoby prawne – nie zgłoszenie wniosku w tym terminie powodowało wygaśnięcie roszczenia o zwrot mienia (w 1991 r. przedłużono go do 31 grudnia 1992 r.). Natomiast ustawa nie zakreślała terminu dla rozpatrywania tych roszczeń, a więc okresu działalności Komisji Majątkowej.
W orzeczeniu 39/5/A/2011 z dnia 8 czerwca 2011 r. (Sygn. akt K 3/09) Trybunał Konstytucyjny uznał za niezgodny z art. 63 ust. 9 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP (Dz. U. Nr 29, poz. 154, z 1990 r. z późn. zm.) z art. 92 ust. 1 Konstytucji RP. W konsekwencji Trybunał Konstytucyjny uznał, że mimo że wyrok Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności art. 63 ust. 9 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP nie jest równoznaczny ze stwierdzeniem niezgodności z Konstytucją wydanego na podstawie tego przepisu rozporządzenia RM z 21 grudnia 1990 r. w sprawie wyłączania nieruchomości zamiennych lub nakładania obowiązku zapłaty odszkodowania na rzecz kościelnych osób prawnych (Dz. U. z 1991 r. nr 1 poz. 2), to zgodnie z ogólnosystemowymi regułami kolizyjnymi, rozporządzenie również traci moc obowiązującą. W swoich wywodach Trybunał Konstytucyjny przyznał, w Konstytucji RP nie przewidziano uchylenia przepisów ustaw zawierających upoważnienia do wydania rozporządzenia, pozbawionych wytycznych, ani nie określa ona terminu ich dostosowania do art. 92 ust. 1 Konstytucji, mimo to uznał się władny do oceny zgodności delegacji ustawowej z art. 63 ust. 9 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP z wytycznymi wynikającymi z art. 92 ust. 1 Konstytucji RP. Z utraty mocy prawnej rozporządzenia RM z 21 grudnia 1990 r. w sprawie wyłączania nieruchomości zamiennych lub nakładania obowiązku zapłaty odszkodowania na rzecz kościelnych osób prawnych nie wynika jednak odpadnięcie podstawy prawnej do przekazania nieruchomości Kościołowi Katolickiemu w Polsce.
Podstawą prawną rozstrzygnięć Komisji Majątkowej były normy wynikające z ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego RP. Zgodnie z nimi regulacja mogła polegać bądź na zwrocie nieruchomości, przyznaniu nieruchomości zamiennych lub odszkodowania. Regulacja nie mogła naruszać praw nabytych przez niepaństwowe osoby trzecie, w szczególności przez inne kościoły i związki wyznaniowe oraz rolników indywidualnych. Gminy nie mieszczą się w pojęciu niepaństwowych osób trzecich zatem nie dotyczyło ich wyłączenie określone w art. 61 ust. 4 pkt ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP. Oznacza to, że orzeczenie Komisji Majątkowej mogło dotyczyć także mienia utraconego przez Kościół a następnie skomunalizowanego. A skoro tak, to na gminach posiadających to mienie w momencie rozstrzygania przez Komisję Majątkową ciążył obowiązek zaspokojenia roszczenia w każdej z form przewidzianych w ustawie, w zależności od treści rozstrzygnięcia Komisji Majątkowej: albo w naturze, albo przez wydanie nieruchomości zamiennej, albo przez wypłatę odszkodowania. A zatem podstawą prawną objęcia postępowaniem regulacyjnym mienia gminnego były przepisy rangi ustawowej, obowiązujące w momencie wydawania rozstrzygnięć przez Komisję Majątkową. Rozporządzenie RM w sprawie wyłączania nieruchomości zamiennych lub nakładania obowiązku zapłaty odszkodowania na rzecz kościelnych osób prawnych, które utraciło moc w wyniku orzeczenia TK z 8 czerwca 2011 r. jedynie ograniczało możliwość dochodzenia odszkodowania lub nałożenia obowiązku wydania nieruchomości zamiennych na gminy inne niż te, które były właścicielami nieruchomości utraconych przez Kościół Katolicki. Zatem zarówno utrata mocy obowiązującej przez art. 63 ust. 9 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego jak i rozporządzenia RM z 21 grudnia 1990 r. w sprawie wyłączania nieruchomości zamiennych lub nakładania obowiązku zapłaty odszkodowania na rzecz kościelnych osób prawnych nie ma żadnego praktycznego znaczenia w związku z zakończeniem działalności przez Komisję Majątkową przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny.
Do podobnych wniosków doszedł zresztą sam Trybunał, który w uzasadnieniu wyroku stwierdził, że „Trybunał podkreśla, że uchylenie art. 63 ust. 9 ustawy nie powoduje zrealizowania się przesłanki wznawiania postępowań, o której mowa w art. 190 ust. 4 Konstytucji, w odniesieniu do rozstrzygnięć zapadłych na podstawie rozporządzenia w sprawie wyłączenia nieruchomości zamiennych lub nakładania obowiązku zapłaty odszkodowania na rzecz kościelnych osób prawnych. W rozpoznawanej sprawie przedmiotem rozstrzygnięcia Trybunału był przepis ustawy upoważniający do wydania rozporządzenia. Przepis ten nie stanowił podstawy dla żadnych rozstrzygnięć indywidualnych. Podstawę taką stanowiły przepisy ustawowe przewidujące możliwość przyznawania nieruchomości zastępczych w postępowaniu regulacyjnym, natomiast przepisy rozporządzenia miały tu zastosowanie dla ograniczenia zakresu luzów decyzyjnych przy przyznawaniu tych nieruchomości z majątku gminnego przez Komisję Majątkową. Przepisy te działały zatem na korzyść gmin. Zgodnie z ogólną zasadą, postępowanie może być wznawiane tylko wtedy, gdy Trybunał Konstytucyjny orzeknie o niezgodności aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach (por. wyrok z 11 lutego 2010 r., sygn. K 15/09 oraz wyrok z 9 marca 2011 r., sygn. P 15/10, OTK ZU nr 2/A/2011, poz. 9).”
Nie budzi wątpliwości, że postępowanie regulacyjne uregulowane było w ustawie, która nie wyłączyła z jego zakresu mienia skomunalizowanego. Postawą zwrotu mienia, wypłaty odszkodowania lub wydania nieruchomości zamiennej były niewzruszalne orzeczenia Komisji Majątkowej. W tej sytuacji brak jest przesłanek do uznania, że po orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego odpadła podstawa prawna świadczenia i można zastosować przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, jak sugerowała na łamach Rzeczpospolitej prof. Ewa Łętowska.
Paweł Pelc
Autor jest radcą prawnym w Kancelarii Radcy Prawnego Pawła Pelca, wiceprezesem Agencji Ratingu Społecznego sp. z o.o.
23 sierpnia 2011 r.