Od września 2004 funkcjonują Indywidualne Konta Emerytalne, mające zwiększyć poziom długoterminowych oszczędności emerytalnych. Zgodnie z ustawą o IKE mogą one być prowadzone przez banki, zakłady ubezpieczeń na życie, fundusze inwestycyjne i domy maklerskie. W stosunku do wcześniej funkcjonujących Pracowniczych Programów Emerytalnych oznacza to rozszerzenie kategorii instytucji finansowych, w których można oszczędzać na swoją emeryturę o banki i domy maklerskie. W PPE można ponadto oszczędzać w Pracowniczych Funduszach Emerytalnych. Wszystkie te instytucje zapewniają obecnie funkcjonowanie dobrowolnych filarów naszego systemu emerytalnego: III (PPE) i IV (IKE). Oznacza to jednak, że z dobrowolnej części systemu emerytalnego wyłączone są instytucje funkcjonujące w jego części obowiązkowej, czyli Otwarte Fundusze Emerytalne.
OFE są zarządzane przez Powszechne Towarzystwa Emerytalnej – specjalne spółki akcyjne powołane tylko w tym celu. Środki zgromadzone w OFE mają charakter długoterminowych oszczędności emerytalnych. W związku z tym odpowiednio skonstruowano dostępne dla OFE instrumenty finansowe i ich limity. Mają one zapewnić bezpieczeństwo i zyski członkom funduszy. Polityka inwestycyjna OFE deklarowana jest w publikowanym co roku prospekcie, a wyniki inwestycyjne OFE odzwierciedla zmiana wartości jednostki rozrachunkowej. Ustawodawca również ściśle określa koszty i opłaty, którymi obciążony może być członek OFE. Działalność OFE podlega nadzorowi państwa sprawowanemu pierwotnie przez UNFE, a od kwietnia 2002 przez KNUiFE. Szczególnym instrumentem bezpieczeństwa wpisanym w system jest instytucja minimalnej stopy zwrotu, gwarantująca członkom OFE, że w przypadku osiągnięcia przez OFE istotnie niższych wyników, niż konkurencja otrzymają oni dopłatę do minimalnej stopy zwrotu
W takiej sytuacji możliwość dodatkowego dobrowolnego oszczędzania w OFE powinna być istotnym dodatkiem do systemu. Pozwoliłoby to zredukować koszty ponoszone przez oszczędzających na emeryturę, zwiększyć aktywa OFE i konkurencję na tym rynku. Rozważenia wymagają jedynie kwestie techniczne, a w szczególności zakres gwarancji związanych z dobrowolnym oszczędzaniem w OFE. W przypadku objęcia tych oszczędności systemem gwarantowania stosowanym dla oszczędności obowiązkowych należałoby wyłączyć jedynie gwarancję Skarbu Państwa. W takiej sytuacji opłaty pobierane od oszczędności dodatkowych mogłyby być takie same, jak od oszczędności obowiązkowych. W przypadku wyłączenia oszczędności dodatkowych spod gwarancji minimalnej stopy zwrotu – wówczas PTE nie ponosiłyby kosztów systemu gwarancyjnego związanych z tymi oszczędnościami i opłaty mogłyby być niższe niż w systemie obowiązkowym.
Oszczędności dobrowolne w OFE powinny być prowadzone w formie IKE. Oznacza to konieczność ograniczenia możliwości pobierania opłaty za opuszczenie OFE jednie do pierwszych 12 miesięcy członkostwa (o ile zostanie ona pozostawiona dla innych form IKE). OFE powinno odrębnie prowadzić rachunki IKE i odrębnie rachunku obowiązkowe. Aktywa OFE związane z oboma typami rachunków powinny być inwestowane w ten sam sposób. Opłaty od składek na IKE w OFE powinny być nie wyższe od opłat od składek przekazywanych przez ZUS w ramach II filara, a opłaty od aktywów takie same. Odrębny byłby sposób dokonywania wpłat – nie za pośrednictwem ZUS, lecz bezpośrednio na wyodrębniony rachunek OFE. IKE w OFE powinny być dostępne dla wszystkich zainteresowanych, a nie jedynie dla członków danego OFE. Wypłaty, wypłaty transferowe i zwroty powinny być dokonywane w trybie określonym w ustawie o IKE. To samo dotyczy obowiązków informacyjnych związanych z IKE.
Zwiększenie oszczędności gromadzonych w OFE o dobrowolne oszczędności na IKE byłoby rozwiązaniem korzystnym dla obu stron – PTE i oszczędzających. Oszczędzający zyskaliby możliwość dobrowolnego oszczędzania w instytucjach specjalnie utworzonych, by inwestować środki swoich członków z przeznaczeniem na ich emerytury, a więc wyspecjalizowanych w tego typu działalności, zatem mogących konkurować jakością i ceną z innymi instytucjami finansowymi nie wyspecjalizowanymi wyłącznie w tego typu działalności. PTE zyskałyby dodatkowe źródła przychodów dzięki dodatkowym składkom i aktywom przy stosunkowo ograniczonych kosztach, zwłaszcza, że akwizycja mogłaby się odbywać przy wykorzystaniu sieci akwizycyjnych stworzonych dla II filaru reformy.
Niestety z koncepcji tej, proponowanej przez UNFE jeszcze w 2000 r. w raporcie
Bezpieczeństwo dzięki konkurencji nie skorzystano przy tworzeniu ustawy o IKE i jej wprowadzenie wymagać będzie nowelizacji tej ustawy.
Paweł Pelc
radca prawny
Wiceprezes Stowarzyszenia Rynku Kapitałowego UNFE
6 października 2004 r.