Reforma emerytalna została wdrożona w Polsce w roku 1999, pierwsze ustawy – dotyczące kapitałowej części systemu zostały uchwalone jeszcze w roku 1997. Mimo to reforma ta zostaje wciąż niedokończona. Brakuje ustaw regulujących dwie kwestie – po pierwsze wypłatę świadczeń dla osób pracujących w szczególnych warunkach i zasady ich finansowania, a po drugie wypłatę świadczeń za środki zgromadzone w otwartych funduszach emerytalnych. Rząd zapowiedział przedstawienie projektu ustawy dotyczącej tzw. emerytur pomostowych w ciągu najbliższych kilku miesięcy, wciąż jednak nierozstrzygnięta pozostaje kwestia wypłat z tzw. drugiego filara.
Ustawa z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 159, poz. 1667) zawiera definicję zakładu emerytalnego, zgodnie z którą zakład ubezpieczeń emerytalnych - oznacza spółkę akcyjną prowadzącą działalność ubezpieczeniową polegającą na oferowaniu i wypłacaniu emerytur dożywotnich członkom otwartych funduszy, którzy osiągnęli wiek emerytalny, ze środków zgromadzonych w tych funduszach, na zasadach określonych w odrębnych ustawach (art. 8 pkt 4). Zgodnie z jej art. 111 ust. 1. wypłata środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym następuje przez przeniesienie tych środków do wskazanego przez członka zakładu ubezpieczeń emerytalnych, w którym wykupił on emeryturę dożywotnią. Ust. 2 tego artykułu zawiera delegację dla Rady Ministrów do określenia, w drodze rozporządzenia, szczegółowych zasad i trybu składania przez członków otwartego funduszu dyspozycji dotyczących przeniesienia środków do zakładu ubezpieczeń emerytalnych w związku z wykupieniem emerytury dożywotniej oraz zasad i trybu przeniesienia tych środków do zakładu ubezpieczeń emerytalnych.
Z obowiązującej regulacji ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych wynika zatem, że wypłata świadczeń dokonywana będzie przez odrębną instytucję ubezpieczeniową – zakład ubezpieczeń emerytalnych w formie emerytur dożywotnich nabywanych przez członków otwartych funduszy emerytalnych, którzy osiągnęli wiek emerytalny.
Późniejsza o ponad rok ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 z późn. zm.) także zawiera regulację w tej materii. Zgodnie z jej art. 4 pkt 12 zakład emerytalny oznacza wybrany przez ubezpieczonego zakład emerytalny, wypłacający emeryturę dożywotnią, działający na podstawie przepisów o zakładach emerytalnych. Zgodnie z jej art. 40 ust. 2 pkt 6 na końcie ubezpieczonego ewidencjonuje się m.in. informacje o wysokości emerytury dożywotniej wypłacanej przez zakład emerytalny.
Również ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz. U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm.), w art. 87 ust. 1 dotyczącym emerytur minimalnych posługuje się pojęciem emerytura dożywotnia z zakładu emerytalnego.
W stosunku do regulacji zawartej w ustawie o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych obie te ustawy posługują się odmienną nazwą instytucji wypłacającej świadczenie – zamiast „zakładu ubezpieczeń emerytalnych” występuje w nich „zakład emerytalny”, ponadto ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych wskazuje na to, że zakład emerytalny działa na podstawie przepisów o zakładach emerytalnych, a jego wyboru dokonuje ubezpieczony.
Mimo tego, że wypłata pierwszych świadczeń z nowego systemu emerytalnego ma rozpocząć się już w roku 2009 powyższe uregulowania praktycznie wyczerpują ustawową materię odnoszącą się do wypłat świadczeń z kapitałowej części nowego systemu emerytalnego.
Projekt ustawy o zakładach emerytalnych wpłynął do Sejmu 23 czerwca 1998 r. , jednak nie został uchwalony do końca III kadencji Sejmu i w IV kadencji, ze względu na zasadę dyskontynuacji, nie podjęto nad nim dalszych prac .
Do chwili obecnej nie wpłynął do Sejmu IV kadencji żaden projekt uregulowania wypłaty świadczeń z II filara polskiego systemu emerytalnego, rząd nie skierował także żadnego projektu w tym zakresie do konsultacji społecznych. Poza projektem ustawy zawartym w druku sejmowym III kadencji nr 447 istnieją dwa raporty organów nadzoru poświęcone wypłacie świadczeń z kapitałowej części obowiązkowego systemu emerytalnego: pochodzący z roku 2002 raport Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi: Bezpieczeństwo dzięki emeryturze oraz pochodzący z roku 2004 raport Urzędu Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych Wypłaty emerytur z II filara nowego systemu emerytalnego .
Oznacza to w praktyce, że w chwili obecnej istnieją w Polsce regulacje dotyczące fazy akumulacji środków w ramach nowego obowiązkowego kapitałowego systemu otwartych funduszy emerytalnych, brak jednak wyczerpującej regulacji dotyczącej fazy dekumulacji, czyli wypłaty świadczeń.
Regulacja dotycząca fazy dekumulacji powinna przesądzić przede wszystkim, kto ponosi ryzyko długiego życia. Oznacza to określenie sposobu wykorzystania środków zgromadzonych w okresie aktywności zawodowej w otwartym funduszu emerytalnym. W praktyce stosuje się na świecie trzy podstawowe formy wypłaty oszczędności emerytalnych: wypłatę jednorazową, wypłatę programowaną i emeryturę dożywotnią. Przesądzenie o sposobie wypłaty przesądza też o wyborze podmiotu wypłacającego świadczenie. W produktach, w których ryzyko długości życia ponoszone jest przez świadczeniobiorcę wypłaty dokonuje instytucja gromadząca środki w fazie akumulacji, natomiast w przypadku produktów, w których ryzyko długości życia przeniesione jest instytucję wypłacającą świadczenie – wypłatą zazwyczaj zajmuje się instytucja ubezpieczeniowa . Dalsze decyzje dotyczą momentu dokonania wypłaty – czy zakończenie fazy akumulacji w części kapitałowej powinno nastąpić równocześnie z przejściem na emeryturę z części repartycyjnej, czy też możliwe jest rozdzielenie tych zdarzeń. Uregulowania wymaga także, czy istnieje możliwość wyboru formy wypłaty, a jeśli tak, to czy istnieje możliwość podziału zgromadzonych w OFE środków między różne formy wypłaty. Niezbędne są także uregulowania dotyczące bezpieczeństwa świadczeniobiorcy. Każda decyzja generalna prowadzi do szczegółowych decyzji (indywidualny lub rodzinny charakter świadczenia). W szczególności w przypadku emerytury dożywotniej należy przesądzić o jej charakterze. Istotne są także kwestie akwizycji produktów emerytalnych.
Pochodzący z 1997 r. raport Biura Pełnomocnika Rządu d/s Refomy Zabezpieczenia Społecznego raport Bezpieczeństwo dzięki różnorodności, wskazywał, że wypłata z II filara dokonywana będzie w formie emerytury dożywotniej wypłacanej przez wybraną przez członka OFE specjalnej firmie ubezpieczeniowej (wypłacającej wyłącznie emerytury dożywotnie i nadzorowanej przez PUNU) równocześnie z decyzją o rozpoczęciu pobierania świadczeń emerytalnych z części repartycyjnej systemu. Emerytury dożywotnie miały być wg tej koncepcji waloryzowane nie rzadziej niż raz na rok wg wskaźnika nie niższego niż wskaźnik wzrostu cen i nie wyższego niż wskaźnik wzrostu płac w tym okresie. Raport przewidywał także zakaz różnicowania wysokości świadczeń ze względu na płeć, co oznacza, że przewidywał stosowania wspólnych tablic dalszej oczekiwanej długości życia (tzw. tablic unisex). Przewidywano także 4 podstawowe formy emerytur dożywotnich (indywidualne lub małżeńskie, z gwarantowanym okresem płatności lub bez gwarantowanego okresu płatności) .
Projekt ustawy o zakładach emerytalnych zawarty w druku sejmowym III kadencji nr 447 w zasadzie rozwijał rozwiązania zawarte w Bezpieczeństwie dzięki różnorodności. W projekcie ustawy w stosunku do raportu odmiennie uregulowano kwestię nadzoru nad zakładami emerytalnymi – zakładając, że będzie on sprawowany przez Urząd Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi , a nie przez Państwowy Urząd Nadzoru Ubezpieczeń . Obniżono także wymogi kapitałowe w stosunku do zakładu emerytalnego do równowartości 7 mln ECU , podczas gdy Bezpieczeństwo dzięki różnorodności przewidywało nie mniej niż równowartość 25 mln ECU. W projekcie ustawy założono także, że wypłata emerytur dożywotnich gwarantowana będzie przez Fundusz Gwarantowanych Emerytur Dożywotnich zabezpieczony gwarancją Skarbu Państwa, podczas gdy w Bezpieczeństwie dzięki konkurencji zakładano, że gwarancję powinien zapewnić Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny, w ramach którego miałby być wyodrębniony specjalny fundusz zasilany pożyczką lub dotacją Skarbu Państwa. Istotna była także różnica dotycząca sposobu ustalania wysokości świadczeń – dopuszczająca zróżnicowanie wysokości świadczeń ze względu na płeć , a więc stosowanie tablic dalszej oczekiwanej długości życia oddzielnie dla każdej z płci. Projekt ustawy wprowadzał maksymalny poziom opłaty za wykupienie emerytury dożywotniej na poziomie 7% środków zgromadzonych w OFE. Szczególnie kontrowersyjnym rozwiązaniem zawartym w projekcie były zasady lokowania środków, liberalniejsze niż w przypadku OFE .
Raport UNFE Bezpieczeństwo dzięki emeryturze został przygotowany w roku 2002, gdy, ze względu na zasadę dyskontynuacji prac parlamentarnych nad projektami nie uchwalonymi do końca kadencji, okazało się, że projekt ustawy o zakładach emerytalnych nie nabierze mocy obowiązującej. Przyczyną wstrzymania prac nad tym projektem w III kadencji Sejmu było rozważanie przez Pełnomocnika Rządu d/s Reformy Systemu Zabezpieczenia Społecznego koncepcji wypłaty emerytur dożywotnich przez scentralizowaną instytucję państwową. Raport UNFE Bezpieczeństwo dzięki emeryturze zawierał analizę projektu ustawy o zakładach emerytalnych, rozwiązań stosowanych w innych krajach, koncepcji scentralizowanej instytucji wypłacającej świadczenia oraz rekomendacje dotyczące sposobu wypłaty świadczeń z II filara.
Zgodnie z propozycjami zawartymi w raporcie UNFE Bezpieczeństwo dzięki emeryturze wypłata świadczeń powinna być oparta na rodzinnych emeryturach dożywotnich naliczanych dla obojga małżonków, wypłacanych przez zakłady emerytalne (których rolę zwłaszcza w pierwszym okresie mogły by pełnić także zakłady ubezpieczeń na życie). Dystrybucja odbywałaby się w tej koncepcji za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (wyliczenia poziomu emerytury na podstawie oferty zakładów emerytalnych). Również ZUS dokonywałby fizycznej dystrybucji świadczeń z zakładów emerytalnych łącznie z emeryturami z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Raport UNFE dopuszczał także możliwość pozostawienia części środków ponad niezbędne do uzyskania z obu filarów świadczenia dwukrotnie wyższego niż emerytura minimalna w funduszu emerytalnym i wycofywania ich w formie programowanej wypłaty .
Raport KNUiFE z 2004 r. Wypłata Emerytur z II filara nowego systemu emerytalnego zawiera następujące sugestie: podstawowym produktem powinna być emerytura dożywotnia, powinna istnieć ograniczona możliwość wyboru produktu jak i instytucji wypłacającej, a ze względu na ograniczoną liczbę świadczeniobiorców w pierwszym okresie rozważyć należałoby możliwość wprowadzenia rozwiązań tymczasowych do czasu kiedy aktywa systemu ulegną stabilizacji na odpowiednio wysokim poziomie . W praktyce oznacza to wykluczenie koncepcji scentralizowanej instytucji wypłacającej świadczenia z II filara nowego systemu. Odmiennie niż raport UNFE z 2002 r., raport UKNUiFE nie zawiera rekomendacji przyjęcia z odpowiednimi modyfikacjami projektu ustawy o zakładach emerytalnych jako podstawy dalszych prac nad sposobem wypłaty świadczeń z II filara.
Problematyka wypłaty świadczeń z systemów o zdefiniowanej składce doczekała się bogatej literatury zagranicznej (częściowo powołanej w raporcie UNFE z 2002 r. ). Oba raporty omawiają szeroko rozwiązania stosowane w innych krajach w szczególności w Ameryce Łacińskiej .
16 listopada 2004 r.