Polska nie jest jedynym krajem, który wprowadził wielofilarową reformę emerytalną opartą na konstrukcji rekomendowanej przez Bank Światowy w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia. Również Rosja zreformowała swój system emerytalny, opierając się na założeniach Banku Światowego.
Federacja Rosyjska odziedziczyła swój system emerytalny po Związku Radzieckim. Był to powszechny system, oparty na zasadzie repartycyjnej (PAYG), którego istotnym elementem (podobnie jak w Polsce i innych krajach byłego bloku wschodniego) był system przywilejów dla poszczególnych grup zawodowych. Eksperci Banku Światowego w swojej analizie (M. Rashid, I.Thompson, H. von Gersdorff i E. Zotova – Pension reform in Russia: Design and Implementation) wskazywali, że przywilejami objętych było ponad 250 kategorii pracowników i grup zawodowych. Po rozpadzie Związku Radzieckiego Federacja Rosyjska wprowadziła w 1991 r. swój system emerytalny oparty na dotychczas funkcjonujących w Związku Radzieckim rozwiązaniach. System ten finansowany był ze składek opłacanych przez pracodawców (28% wynagrodzenia) i pracowników (1% wynagrodzenia) i przekazywanych do Funduszu Emerytalnego Federacji Rosyjskiej. System emerytalny Federacji Rosyjskiej wprowadzony w 1991 r. obejmował także osoby pracujące dla podmiotów prywatnych, samo zatrudnionych, wyeliminował także różnice między pracownikami zatrudnionymi w miastach i na wsiach oraz zapewniał emeryturę socjalną także dla osób, które nigdy nie pracowały. Pewne zmiany w systemie wprowadzono w 1998 r., wprowadzając nową formułę wyliczenia emerytury. Problemem systemu był brak klarownych rozwiązań dotyczących waloryzacji przyznanych świadczeń oraz niski wiek emerytalny. Do emerytury uprawnieni są mężczyźni w wieku 60 lat (o ile przepracowali 25 lat) oraz kobiety w wieku 55 lat (o ile przepracowały 20 lat). Od połowy lat 90 ubiegłego wieku dość powszechne było przekonanie, że system emerytalny wymaga zmian (M. Góra, O.Rohozynsky i O. Sinyakowskaya - Pension Reform Options for Russia and Ukraine: A Critical Analysis of Available Options and Their Expected Outcomes). Starzejące się społeczeństwo, ekonomiczna niestabilność i rosnąca szara strefa negatywnie wpływały na sytuację Funduszu Emerytalnego Federacji Rosyjskiej, konieczność zmian potwierdziły dodatkowo konsekwencje kryzysu finansowego 1998 r. W związku z tym Prezydent W.Putin powołał Narodową Radę ds Reformy Emerytalnej. W efekcie jej prac zaproponowano rozwiązania wprowadzające w Federacji Rosyjskiej od stycznia 2002 r. wielofilarowy system emerytalny. Zdaniem J.B Wilamsona, S.A. Howling i M.L. Maroto (The political economy of pension reform in Russia: Why partial privatization?), istotny wpływ na kształt nowego systemu emerytalnego w Federacji Rosyjskiej miał Bank Światowy. Zaoferował on 800 milionów dolarów Social Protection Adjustment Loan, uwarunkowanej rozwiązaniem przez Rosję problemu braku reformy emerytalnej. Bank Światowy nie określił co prawda wprost jaki charakter powinna mieć ta reforma, ale władze rosyjskie skorzystały z rozwiązań opartych na spopularyzowanym przez Bank Światowy modelu trójfilarowym.
System oparty jest o dwa filary obowiązkowe i jeden dobrowolny. Pierwszy filar tworzą dwa komponenty:
1) powszechny, oparty na zasadzie repartycyjnej finansowany przez zunifikowany podatek społeczny opłacany przez pracodawców (podstawowa część emerytury pracowniczej) – gwarantowany jest dla wszystkich obywateli przez Federację Rosyjską,
2) finansowany na zasadzie repartycyjnej ze składek ubezpieczeniowych (ubezpieczeniowa część emerytury pracowniczej).
Drugi filar finansowany jest na zasadzie kapitałowej w wyniku inwestowania składek ubezpieczeniowych (kapitałowa część emerytury pracowniczej).
Podatek społeczny i składki emerytalne przekazywane są do Funduszu Emerytalnego Federacji Rosyjskiej. Od 2004 r. kapitałowa część emerytury pracowniczej może być zapewniana nie tylko przez Fundusz Emerytalny Federacji Rosyjskiej, ale także przez prywatne fundusze emerytalne, zarządzane przez prywatne spółki zarządzające. O ile ubezpieczony nie dokona innego wyboru jego oszczędności są zarządzane przez Fundusz Emerytalny Federacji Rosyjskiej. Według danych russiaprofile.org jedynie 4% uprawnionych zdecydowało się na powierzenie zarządzania kapitałową częścią emeryturą pracowniczą podmiotom prywatnym.
System obowiązkowy, podobnie jak w Polsce oparty jest na zasadzie zdefiniowanej składki.
System obowiązkowy uzupełnia trzeci filar – dobrowolne oszczędności emerytalne – pracownicze i indywidualne.
Zreformowany system emerytalny w Rosji nie zapewnia osiągnięcia nawet w długim terminie zbilansowania systemu emerytalnego. Istotnym problemem jest sytuacja demograficzna Rosji. Ludność Rosji zmalała przez 20 lat od roku 1989 o około 6 milionów. W chwili obecnej w Rosji jest znacznie niższa długość życia niż w krajach Europy Zachodniej, co oznacza, że w przyszłości powinna ona ulec znacznemu wydłużeniu, co przy nieznacznie wyższej dzietności niż w Polsce prowadzić będzie do istotnego pogorszenia proporcji między pracującymi a świadczeniobiorcami. Jednocześnie niska oczekiwana długość życia mężczyzn (przy urodzeniu – 61,83 lat wg danych z 2008 r. przytoczonych w powołanym wcześniej raporcie Pension Reform Options for Russia and Ukraine: A Critical Analysis of Available Options and Their Expected Outcomes) istotnie utrudnia podniesienie ich wieku emerytalnego oraz zniesienie przywilejów emerytalnych.
Zmiany systemu emerytalnego w Federacji Rosyjskiej wpisują się dobrze w trend obecny w byłych krajach obozu socjalistycznego, w których po przejściu z gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej niezbędne było także przeprowadzenie zmian w systemach emerytalnych w celu dostosowania ich zarówno do nowej rzeczywistości gospodarczej i nowej sytuacji na rynku pracy, jak i do pogarszającej się sytuacji demograficznej. W wielu z tych krajów zdecydowano się na znacznie odważniejsze reformy systemów emerytalny, niż w krajach Europy Zachodniej. Reformy te w znacznym stopniu opierały się na trójfilarowym modelu spopularyzowanym w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych przez Bank Światowy. Stąd tak duże podobieństwa systemowe, przy zachowaniu lokalnej specyfiki, zreformowanych systemów emerytalnych w byłych krajach Europy Centralnej i Wschodniej. W efekcie dużo łatwiej porównywać systemy emerytalne tych krajów, niż systemy emerytalne rozszerzonej Unii Europejskiej, w której inny kształt systemów emerytalnych występuje w tzw. starych krajach EU, a inny w nowych krajach członkowskich z Europy Centralnej i Wschodniej (Polska, Czechy, Słowacja, Słowenia, Litwa, Łotwa i Estonia oraz nieco odmienne Węgry). W efekcie krajom tym łatwiej korzystać z wzajemnych doświadczeń oraz doświadczeń pozostałych krajów byłego obozu socjalistycznego, w tym byłego Związku Radzieckiego, niż tzw. starych członków Unii Europejskiej.
Paweł Pelc
radca prawny
Wiceprezes Stowarzyszenia Rynku Kapitałowego UNFE
Tekst wyraża prywatne poglądy autora, a nie instytucji z którymi jest związany zawodowo.