Reforma emerytalna w Polsce wymagała wprowadzenia niezbędnych zmian instytucjonalnych organizacyjnych i prawnych. Dla jej realizacji niezbędne było wprowadzenie nowych rodzajów osób prawnych – otwartych funduszy emerytalnych i powszechnych towarzystw emerytalnych a także państwowego organu nadzoru nad nimi. Polska reforma emerytalna jest przykładem twórczego przeszczepienia na grunt polski wcześniejszych rozwiązań stosowanych za granica w sposób odpowiednio je adaptujący do lokalnej specyfiki oraz twórczo wykorzystujący i łączący doświadczenia innych krajów.
Po roku 1989 r. Polska rozpoczęła proces transformacji od komunistycznej gospodarki nakazowo-rozdzielczej do gospodarki wolnorynkowej. Istotnym jego elementem była gruntowna zmiana obowiązującego systemu prawnego. Na proces ten nałożyły się także zmiany demograficzne – charakterystyczny m.in. dla państw europejskich proces starzenia się społeczeństw, zmniejszenia dzietności kobiet. Wraz z upadkiem komunizmu doszło także do poprawy jakości życia społeczeństwa i wydłużenia życia. Restrukturyzacja i dostosowanie systemu gospodarczego do warunków wolnego rynku i konkurencji oraz postępującej globalizacji, a także proces zmiany struktury własnościowej przedsiębiorstw, doprowadziły do fundamentalnych zmian na rynku pracy i pojawienia się bezrobocia. Jedną z metod, którą wykorzystano dla ograniczenia społecznych skutków przekształceń było wykorzystanie instytucji systemu zabezpieczenia społecznego dla osób, których miejsca pracy były likwidowane lub zbędne, poprzez łatwą możliwość nabywania uprawnień rentowych czy emerytalnych przed osiągnięciem wieku emerytalnego (tzw. wcześniejsze emerytury) . W związku z tymi procesami w latach 1990-tych doszło do istotnego podniesienia poziomu składki na ubezpieczenie społeczne, która osiągnęła poziom 45% podstawy wymiaru . Jednocześnie, mimo takiego poziomu składki system zabezpieczenia społecznego długoterminowo był niewydolny i aktuarialnie się nie bilansował. Pod wpływem raportu Banku Światowego Averting the Old Age Crisis podjęto prace nad reformą systemu emerytalnego w Polsce. W powołanym w tym celu Biurze Pełnomocnika Rządu d/s Reformy Zabezpieczenia Społecznego przygotowano w 1997 r. raport Bezpieczeństwo dzięki różnorodności . Postulował on zastąpienie dotychczasowego pracowniczego systemu emerytalnego opartego na zasadzie zdefiniowanego świadczenia, w pełni repartycyjnego, nowym systemem – w pełni opartym na zasadzie zdefiniowanej składki, częściowo repartycyjnego, częściowo kapitałowo. Obowiązkowe komponenty miały być uzupełnione także dobrowolnym w pełni kapitałowym elementem. System ten promowano jako system trójfilarowy. Pierwszym filarem nowego systemu miał być komponent repartycyjny, obowiązkowy, oparty na zasadzie zdefiniowanej składki i indywidualnych kont księgowych administrowanym przez zreformowany, wyposażony w osobowość prawną Zakład Ubezpieczeń Społecznych (tzw. model szwedzki). Drugi filar miał być w pełni kapitałowy, oparty na zasadzie zdefiniowanej składki, obowiązkowy, z zarządzaniem oszczędnościami w fazie akumulacji przez wyspecjalizowane prywatne podmioty nadzorowane przez państwo (wzorowany na doświadczeniach Chile i innych hiszpańskojęzycznych krajów Ameryki Łacińskiej). Trzeci filar miał być także w pełni kapitałowy, oparty na zasadzie zdefiniowanej składki, dobrowolny, tworzony i finansowany przez pracodawców i częściowo przez pracowników, z zarządzaniem środkami przez funkcjonujące na rynku instytucje finansowe lub przez wyspecjalizowane podmioty tworzone przez pracodawców (wzorowany na doświadczeniach krajów Europy Zachodniej i USA). W roku 2004 system uzupełniono o nie przewidziany pierwotnie dobrowolny komponent w pełni kapitałowy, z zarządzaniem środkami przez funkcjonujące na rynku instytucje finansowego oparty na zasadzie indywidualnych oszczędności (wzorowany m.in. na doświadczeniach krajów Europy Zachodniej i USA) .
Wprowadzenie nowego zreformowanego systemu emerytalnego wymagało stworzenia odpowiedniej infrastruktury prawnej. Proces ten rozpoczęto jeszcze w 1997 r. przyjmując pierwsze ustawy – o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych , o pracowniczych programach emerytalnych , które dotyczyły kapitałowej części systemu emerytalnego. W 1998 r., już po wyborach przyjęto ustawę o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawę o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych . Wprowadzono także pierwsze zmiany w przyjętych w 1997 r. ustawach, a zwłaszcza w ustawie o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych. Wydano także szereg niezbędnych aktów wykonawczych. W kolejnych latach wielokrotnie modyfikowano wcześniejsze regulacje, zarówno rangi ustawowej, jak i o charakterze wykonawczym. W roku 2004 przyjęto nową ustawę o pracowniczych programach emerytalnych , która zastąpiła w istotny sposób zmodyfikowaną w 1999 r. ustawę z 1997 r. System uzupełniono także o nową ustawę o indywidualnych kontach emerytalnych . Wciąż jednak nie zakończono procesu budowy infrastruktury prawnej nowego systemu emerytalnego. Nie ma żadnej regulacji dotyczącej wypłaty świadczeń z obowiązkowej kapitałowej części nowego systemu emerytalnego, a także szczególnej docelowej regulacji dla osób pracujących w szczególnych warunkach. Doszło także do stopniowej erozji nowego systemu poprzez wyłączenie z niego części ubezpieczonych pierwotnie nim objętych . Nie doszło także do rozszerzenia nowych zasad na system ubezpieczeń rolniczych, zarządzany przez Kasę Rolniczych Ubezpieczeń Społecznych.
Przeprowadzenie reformy emerytalnej wymagało także istotnych zmian dotyczących całego systemu ubezpieczeń społecznych. Dotychczasowa jednolita składka na ubezpieczenie społeczne finansowana w całości przez pracodawcę w wysokości 45% funduszu płac została rozbita między pracodawcę i pracownika, a także podzielona na składkę emerytalną, składkę rentową, składkę wypadkową i składkę chorobową . Doszło także do zróżnicowania poziomu składki wypadkowej w zależności od ryzyka ubezpieczeniowego związanymi z poszczególnymi grupami ubezpieczonych. W związku z podziałem składki między pracodawcę a pracownika doszło do tzw. ubruttowienia wynagrodzeń pracowników (operacji analogicznej do przeprowadzonej przy okazji wprowadzania podatku dochodowego od osób fizycznych w 1992 r. ). Składkę wypadkową w całości pokrywa pracodawca, składkę chorobową – pracownik, a składka emerytalna i składka rentowa w części pokrywana jest przez pracownika, a w części przez pracodawcę, przy czym zastrzeżono wyraźnie, że cześć składki emerytalnej przekazywanej przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych pochodzi w całości z wynagrodzenia pracownika. Jednocześnie wprowadzono ograniczenie w skali roku podstawy wymiaru składek emerytalnych i rentowych do trzydziestokrotności prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej na dany rok kalendarzowy .
Nowy system emerytalny, oprócz stworzenia odpowiedniej infrastruktury prawnej, wymagał także zapewnienia powstania stosownej infrastruktury instytucjonalnej organizacyjnej i techniczno-informatycznej. Jej budowa rozpoczęła się w 1998 r. , a częściowo nawet jeszcze w 1997 r. Przyjęto bowiem, że do przeprowadzenia reformy emerytalnej niezbędne jest zarówno powierzenie nowych zadań istniejących instytucjom, jak i powołanie nowych instytucji. Nowe zadania postanowiono powierzyć Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych (m.in. prowadzenie indywidualnych kont, rejestru członków otwartych funduszy emerytalnych i transfer składki do otwartych funduszy emerytalnych), Krajowemu Depozytowi Papierów Wartościowych (zarządzanie Funduszem Gwarancyjnym i pełnienie funkcji depozytariusza), bankom krajowym (pełnienie funkcji depozytariusza, prowadzenie działalności akwizycyjnej na rzecz otwartych funduszy emerytalnych, a od 2004 r. także prowadzenie indywidualnych kont emerytalnych), zakładom ubezpieczeń (zarządzanie środkami w ramach pracowniczych programów emerytalnych i prowadzenie działalności akwizycyjnej na rzecz otwartych funduszy emerytalnych, a od 2004 r. także prowadzenie indywidualnych kont emerytalnych) i towarzystwom ubezpieczeń wzajemnych (zarządzanie środkami w ramach pracowniczych programów emerytalnych, a od 2004 r. także prowadzenie indywidualnych kont emerytalnych), agentom i brokerom ubezpieczeniowym (prowadzenie działalności akwizycyjnej na rzecz otwartych funduszy emerytalnych), poczcie polskiej (prowadzenie działalności akwizycyjnej na rzecz otwartych funduszy emerytalnych), towarzystwom funduszy inwestycyjnych (zarządzanie środkami w ramach pracowniczych programów emerytalnych), podmiotom prowadzącym działalność maklerską (od 1999 – domy maklerskie, od 2005 r. – firmy inwestycyjne - prowadzenie działalności akwizycyjnej na rzecz otwartych funduszy emerytalnych a od 2004 r. także prowadzenie indywidualnych kont emerytalnych), a także spółdzielczym kasom oszczędnościowo-kredytowym (do 31.12.2003 r. - prowadzenie działalności akwizycyjnej na rzecz otwartych funduszy emerytalnych). Nowe obowiązki objęły też pracodawców, którzy zostali zobowiązani do przekazywania do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych informacji o poszczególnych ubezpieczonych i odprowadzanych za nich składkach ubezpieczeniowych, a także zyskali możliwość tworzenie pracowniczych programów emerytalnych. Związki zawodowe zostały uznane za podstawową formę reprezentacji pracowników przy tworzeniu pracowniczych programów emerytalnych i decydowaniu o ich formie i warunkach.
Niezależnie od powierzenia nowych obowiązków istniejącym podmiotom, niezbędne było także powstanie nowych podmiotów. Zreformowany system emerytalny miał zapewnić dywersyfikację źródeł finansowania świadczeń emerytalnych. W związku z zastąpieniem w tym celu części dotychczasowego systemu repartycyjnego elementami kapitałowymi, istotną jego cechą była konieczność zarządzania aktywami. Przyjęto, że z tej roli podmioty prywatne wywiążą się znaczniej lepiej niż organy państwa lub państwowe osoby prawne. Uznano, że – zwłaszcza w obowiązkowej części systemu zabezpieczenia społecznego – w celu zapewnienia odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa oraz jakości działania niezbędne jest powołania wyspecjalizowanych podmiotów poddanych ścisłemu nadzorowi państwa.
W celu realizacji reformy przewidziano powstanie wyspecjalizowanych powszechnych towarzystw emerytalnych i odrębnych od nich wyposażonych w osobowość prawną otwartych funduszy emerytalnych. W części dobrowolnej przewidziano powstanie tworzonych przez pracodawców pracowniczych towarzystw emerytalnych, o charakterze non profit i odrębnych od nich wyposażonych w osobowość prawną pracowniczych funduszy emerytalnych. Nadzór nad nimi sprawować miał wyspecjalizowany organ nadzoru państwowego – Urząd Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi . Przed rozpoczęciem wypłaty świadczeń z nowego systemu przewidywano także powołanie wyspecjalizowanych podmiotów do wypłaty emerytur dożywotnich nabywanych za środki zgromadzone w otwartych funduszach emerytalnych – zakładów emerytalnych, jednak do chwili obecnej brak jest regulacji dotyczącej wypłaty świadczeń i podmiotów, które miałyby je wypłacać.
Przy tworzeniu ram prawnych dla nowych podmiotów korzystano z doświadczeń międzynarodowych (w szczególności Chile i inne kraje Ameryki Łacińskiej) oraz z polskich doświadczeń związanych z instytucjami zbiorowego inwestowania. Uznano, w związku z tym, że konstrukcja funduszu emerytalnego powinna być wzorowana nie na funkcjonujących wówczas funduszach powierniczych nie wyposażonych w osobowość prawną, lecz na funduszach inwestycyjnych, które w 1997 zamierzano wprowadzić do polskiego porządku prawnego, jako odrębne osoby prawne od podmiotów nimi zarządzających. Również konstrukcję wyspecjalizowanego organu nadzoru – Urzędu Nadzoru nad Funduszami Emerytalnego oparto na doświadczeniach krajów Ameryki Łacińskiej. Przyjęte w Polsce rozwiązania były w praktyce pierwszą implementacją modelu chilijskiego w Europie , stąd w kolejnych latach były one wykorzystywane jako punkt wyjścia prac nad reformą emerytalną w szeregu innych krajów, zwłaszcza post-komunistycznych w Europie Środkowej i na Bałkanach .