Fundusze inwestycyjne są klasycznymi instytucjami zbiorowego inwestowania, co oznacza, że ich uczestnicy powierzają profesjonalistom zarządzanie środkami, zamiast czynić to samodzielnie. Fundusze inwestycyjne należą zatem do kategorii instytucji finansowych, poddanych szczególnemu nadzorowi i rygorom ze strony państwa i jego organów. Polityka nadzorcza w stosunku do funduszy inwestycyjnych, podobnie jak i do innych instytucji finansowych musi być wyważona – między wymogami konkurencji i interesami zarządzających, a interesami ich klientów i przejrzystością rynku. Również polityka regulacyjna i stosowane rozwiązania prawne powinny uwzględniać te wymogi. Nadmierna restrykcyjność uniemożliwia racjonalne funkcjonowanie na rynku, nadmierne poluzowanie rozwiązań i brak rygorów ochronnych rodzi ryzyko nadużyć i realnych strat dla inwestorów. W tym kontekście można ocenić rozwój regulacji dotyczących funduszy inwestycyjnych w Polsce jako odpowiadający tak określonym standardom. Pamiętać należy także, że regulacja dotycząca funduszy inwestycyjnych ulegała stopniowym zmianom, które służyły zapewnieniu opisanego wyżej celu w odpowiedzi na potrzeby praktyki i zmieniające się otoczenie rynkowe i prawne.
Fundusze inwestycyjne zostały wprowadzone do polskiego porządku prawnego w 1997 r. ustawą Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i zastąpiły wcześniej funkcjonujące, oparte na obcej polskiemu systemowi prawnemu konstrukcji prawnej, fundusze powiernicze. Wprowadzenie na polski rynek kapitałowy funduszy inwestycyjnych znacząco zwiększyło przejrzystość konstrukcji związanych z zarządzaniem powierzonymi środkami przez instytucje zbiorowego inwestowania. O tym, że konstrukcja ta dobrze pasowała do polskiego porządku prawnego najlepiej może świadczyć fakt, że przy wprowadzaniu reformy emerytalnej skorzystano z konstrukcji prawnej opartej na rozwiązaniach dotyczących funduszu inwestycyjnego i zarządzającego nim towarzystwa przy konstruowaniu w ustawie o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych nowych instytucji finansowych - funduszy emerytalnych i zarządzających nimi towarzystw emerytalnych, choć oczywiście regulacja dotycząca zwłaszcza otwartych funduszy emerytalnych i zarządzających nimi powszechnych towarzystw emerytalnych była znacznie bardziej restrykcyjna niż rozwiązania zastosowane dla funduszy inwestycyjnych. Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi było wielokrotnie nowelizowane. Natomiast w roku 2004 regulacja dotycząca funduszy inwestycyjnych została zliberalizowana i przeniesiona z prawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi do odrębnej ustawy o funduszach inwestycyjnych, która została dodatkowo zliberalizowana w roku 2005, przy okazji wprowadzania pakietu trzech nowych ustaw regulujących funkcjonowanie polskiego rynku kapitałowego w miejsce ustawy Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi.
Kolejno wprowadzane zmiany w regulacjach dotyczących funduszy inwestycyjnych miały na celu dostosowanie zasad ich funkcjonowania do wymogów regulacji unijnych, w związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, a także taką liberalizację regulacji, by umożliwić polskim funduszom inwestycyjnym konkurowanie z zagranicznymi funduszami inwestycyjnymi, które po 1 maja 2004 r. mogą być obecne w Polsce na zasadzie jednolitego paszportu europejskiego. Zmiany te były jednak wprowadzane w takim zakresie, by zachować właściwą ochronę klientów funduszy inwestycyjnych i przejrzystość rynku, a także spójność z innymi regulacjami dotyczącymi polskiego rynku kapitałowego i innymi regulacjami obowiązującymi w Polsce.
W efekcie towarzystwa funduszy inwestycyjnych, które zarządzają funduszami inwestycyjnymi mają obecnie znacząco większe możliwości działania w Polsce, niż miało to miejsce pod rządami Prawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi, a jednocześnie udało się zachować najważniejsze rozwiązania chroniące interesy klientów funduszy i przejrzystość rynku.
W celu uproszczenia procedur o charakterze biurokratycznym zrezygnowano z obowiązku akceptowania przez organ nadzoru wszystkich zmian w statutach funduszy inwestycyjnych, pozostawiając ten wymóg jedynie do tych postanowień, które bezpośrednio wpływają na sytuację prawną uczestników funduszy inwestycyjnych. Umożliwia to, po uzyskaniu zezwolenia na utworzenie funduszu skoncentrowanie się organu nadzoru na sprawach najważniejszych dla uczestników funduszy, ale jednocześnie zwiększa wagę samego procesu licencyjnego, czyli kontroli uprzedniej wszystkich postanowień statutu, także tych, których zmiana nie wymaga już zgody organu nadzoru. W praktyce zresztą okazało się, że to uproszczenie procedury wywołało pewne problemy praktyczne, bo niektóre fundusze zaczęły próbować wprowadzać bez zgody KPWiG także takie zmiany w swoich statutach, które wymagały dla swej ważności zgody organu nadzoru. Pokazuje to dobitnie, że każda tego typu liberalizacja zwiększa odpowiedzialność samych zarządzających i konieczność czuwania nad prawidłowością swojego działania, by uniknąć ingerencji organu nadzoru w przypadku naruszenia obowiązujących regulacji.
W stosunku do rozwiązań przyjętych w roku 1997 w kolejnych regułach znacząco rozszerzono możliwości działania towarzystw funduszy inwestycyjnych. Mogą one bowiem za zezwoleniem Komisji rozszerzyć przedmiot działalności o zarządzanie cudzym pakietem papierów wartościowych i doradztwo w zakresie obrotu papierami wartościowymi.
Znacznie szersza jest obecnie także gama produktów jaką mogą oferować towarzystwa funduszy inwestycyjnych. Obecnie mogą one tworzyć także fundusze, które zbywają różne kategorie jednostek uczestnictwa, fundusze z wydzielonymi subfunduszami, fundusze składających się z jednego funduszu podstawowego i kilku bądź kilkunastu funduszy powiązanych, a także fundusze sekurytyzacyjne.
W latach 2004-2005 zlikwidowano liczne obowiązki biurokratyczne i ograniczono kompetencje KPWiG w stosunku do poprzedniego stanu prawnego w odniesieniu do funduszy inwestycyjnych, kierując się dążeniem do umożliwienia konkurowania przez nie z podmiotami z innych krajów Unii Europejskiej.
Fundusze inwestycyjne stały się także beneficjentami zmian w systemie emerytalnym – zarówno w ramach pracowniczych programów emerytalnych, jak i indywidualnych kont emerytalnych, co umożliwia im pozyskiwanie dodatkowych klientów.
Konsekwentnie zmiany w przepisach dotyczących funduszy inwestycyjnych miały na celu usunięcie tych obostrzeń, które były już nieadekwatne do poziomu rozwoju rynku i stanu świadomości inwestorów. Regulacje dotyczące funduszy inwestycyjnych zostały także dostosowane do wymogów związanych z regulacjami unijnymi.
W efekcie na obecnym etapie rozwoju rynku finansowego, a zwłaszcza rynku kapitałowego w tym w szczególności rynku funduszy inwestycyjnych proces liberalizacji regulacji dotyczących funkcjonowania funduszy inwestycyjnych należałoby uznać co zasady za zakończony. Dalsze ograniczenie wymogów mogłoby prowadzić do nadmiernego osłabienia ochrony interesów uczestników funduszy inwestycyjnych i przejrzystości rynku, a to w dalszej perspektywie groziłoby prawidłowemu rozwojowi tego rynku.
Regulacje muszą bowiem rozwijać się wraz z rynkiem, nie mogą jednak rezygnować z minimalnych standardów ochronnych w szczególności w relacjach profesjonalistów, jakimi są zrządzający funduszami inwestycyjnymi z ich klientami nieprofesjonalistami na rynku usług zarządzania aktywami. Przejrzystość jest też istotnym czynnikiem pozwalającym na podejmowanie racjonalnych decyzji inwestycyjnych przez uczestników funduszy oraz służącym ograniczeniu możliwości wykorzystania powierzonych aktywów lub informacji z nimi związanych w innym celu niż interes uczestników funduszy.
W związku z tym na obecnym etapie skoncentrować się należy na ocenie funkcjonowania wprowadzonych wcześniej rozwiązań i ewentualnej poprawie rozwiązań budzących wątpliwości interpretacyjne lub takich, które nie sprawdziły się w praktyce. Jedyną większą zmianą powinno być usunięcie konstrukcji zbiorczego portfela papierów wartościowych, gdyż jest ona znacznie mniej przejrzysta niż konstrukcja funduszu inwestycyjnego. Odmiennie niż fundusz inwestycyjny zbiorczy portfel nie jest osobą prawną, stanowi natomiast współwłasność łączną posiadaczy tytułów uczestnictwa. Nie zyskała ona w praktyce zresztą uznania inwestorów. Jej wyeliminowania z regulacji prawnych pozwoliłoby na zachowanie wyższych standardów funkcjonowania rynku kapitałowego i instytucji zbiorowego inwestowania w Polsce.
Stabilność podstawowego zrębu stosowanych obecnie rozwiązań jest istotna zarówno dla inwestorów, którzy przyzwyczajają się do obowiązujących regulacji, jak i dla zarządzających, którzy wykonali ostatnio olbrzymią pracę dostosowania swojej działalności i regulacji do obecnego kształtu przyjętych rozwiązań.
Obecne rozwiązania dotyczące funkcjonowania funduszy inwestycyjnych dobrze sprawdzają się w praktyce, co także potwierdza brak konieczności wprowadzania fundamentalnych zmian regulacyjnych, a jedynie pozostawia pole do drobnych korekt i dostosowań do zmieniających się w skali europejskiej rozwiązań dotyczących rynku kapitałowego. Pojawiające się w praktyce wątpliwości praktyczne dotyczące stosowania przepisów w miarę możliwości rozwiązywane są bilateralnie z zainteresowanymi podmiotami. KPWiG w celu usprawnienia procesu licencyjnego przeprowadziła także szkolenie dla pracowników towarzystw funduszy inwestycyjnych szkolenie, którego celem było zwrócenie uwagi na najczęściej spotykane błędy w składanych do Komisji wnioskach. Istotnym elementem sprawowania nadzoru jest bowiem także roboczy kontakt z rynkiem, w tym z podmiotami nadzorowanymi i ich przedstawicielami.
Należy pamiętać, że działalność funduszy inwestycyjnych, podobnie jak działalność domów maklerskich, banków czy zakładów ubezpieczeń lub funduszy emerytalnych oparta jest na zaufaniu i wiąże się z koniecznością szczególnego nadzoru ze strony państwa. Ze względu na pełną dobrowolność i brak odpowiedzialności Skarbu Państwa regulacja dotyczącą działalności funduszy inwestycyjnych nie jest tak restrykcyjna, jak ta dotycząca funduszy emerytalnych. Nie oznacza to jednak, że możliwa jest całkowita rezygnacja z wymogów stawianych funduszom inwestycyjnym i zarządzającym nimi w celu ochrony interesów inwestorów – uczestników funduszy.
Regulacja dotycząca funkcjonowania instytucji finansowych, w tym funduszy inwestycyjnych musi konsekwentnie wyważać interesy zarządzających i interesy ich klientów, którzy jako strona słabsza, nieprofesjonalna w zakresie będącym przedmiotem działalności tych instytucji wymagają szczególnej troski ze strony państwa, realizowanej przez organ nadzoru. W odniesieniu do funduszy inwestycyjnych organem tym jest Komisja Papierów Wartościowych i Giełd. Po wejściu w życie ustawy z 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym zastąpi ją Komisja Nadzoru Finansowego, która przejmie bez zmiany dotychczasowe uprawnienia i zadania nadzorcze od KPWiG. Nie powinno to spowodować żadnych zmian w sprawowanym nadzorze nad funduszami inwestycyjnymi. W toku burzliwej debaty nad kształtem nadzoru nad instytucjami finansowymi, która toczyła się w trakcie prac nad ustawą o nadzorze nad rynkiem finansowym, wielokrotnie podkreślano bowiem, że zadania nadzorcze są obecnie realizowane prawidłowo i nie wymagają one zmian. Również rząd przygotowując projekt ustawy o nadzorze nad rynkiem finansowym stanął na takim stanowisku i ograniczył co do zasady rozwiązania zawarte w tym projekcie jedynie do integracji organizacyjnej organów nadzoru, bez wprowadzania zmian merytorycznych w zakresie przedmiotowym i podmiotowym sprawowanego nadzoru, także w zakresie dotyczącym funduszy inwestycyjnych.
28.07.2006
Paweł Pelc
Zastępca Przewodniczącego Komisji Papierów Wartościowych i Giełd
Zastępca Przewodniczącego Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych
Członek Komisji Nadzoru Bankowego
Radca prawny
Tekst wyraża wyłącznie poglądy jego autora, a nie organów, których jest on członkiem.