Paweł Pelc, Weronika Pelc
W Fiskusie nr 9 (129) z 10.05.1996 r. ukazał się artykuł Jacka Kukulskiego - Płatnicze karty bankowe . Karty płatnicze są na polskim rynku usług finansowych instrumentem stosunkowo nowym - i jak pokazuje także ten artykuł stosunkowo mało rozpoznanym i budzącym wiele wątpliwości i nieporozumień.
Autor artykułu, po opisaniu sposobu funkcjonowania karty płatniczej na przykładzie karty PBK Univers, podejmuje rozważania dotyczące prawnej natury zapłaty kartą płatniczą. Zdaniem J.Kukulskiego płatność z wykorzystaniem karty płatniczej oparta jest na instytucji przekazu, “przy czym przekazanym jest sprzedawca, przekazującym bank, a odbiorcą przekazu nabywca karty ”. Konstrukcja zaproponowana przez autora artykułu jest jednak całkowicie nieadekwatna do kształtu stosunków prawnych powstających przy zapłacie z wykorzystaniem karty płatniczej.
Sprzedawca (zwany też “kontrahentem” lub “akceptantem”) świadczy na rzecz posiadacza karty nie na podstawie umowy łączącej go z bankiem- wystawcą karty, jak wynikałoby z konstrukcji przyjętej przez autora artykułu, lecz na podstawie umowy sprzedaży (lub o świadczenie usług itp) zawieranej przez niego z posiadaczem karty. Przekaz w formie zaproponowanej przez J.Kukulskiego, nie może mieć zastosowania do prawnego opisu zapłaty kartą płatniczą ze względu na fakt, że przedmiot świadczenia sprzedawcy na rzecz posiadacza karty nie jest znany w chwili zawierania przez sprzedawcę umowy z bankiem - wystawcą karty (umowy akwizycyjnej), a jego określenie następuje dopiero w chwili zawarcia umowy między sprzedawcą a posiadaczem karty. Odmiennie niż przy przekazie - istnieje stosunek prawny między sprzedawcą a posiadaczem karty.
Fakt, że posiadacz karty zawiera ze sprzedawcą umowę sprzedaży (umowę o świadczenie usług itp) ma doniosłe konsekwencje dla wszystkich stron stosunku związanego z zapłatą kartą płatniczą. Dotyczy to w szczególności odpowiedzialności za wady - roszczenia z tytułu gwarancji i rękojmi przysługują tylko posiadaczowi karty - jako kupującego z umowy sprzedawcy i mogą być kierowane do sprzedawcy - w żadnym zaś wypadku do banku- wystawcy karty, który nie ponosi żadnej odpowiedzialności za jakość towarów i usług nabywanych przez posiadacza karty. Tylko zachowanie takich reguł odpowiedzialności prowadzi do osiągnięcia skutku zapłaty kartą płatniczą takiego samego dla obu stron umowy sprzedaży, jak przy zapłacie gotówką.
Jak już wskazano wyżej istotą przekazu jest doprowadzenie do świadczenia między podmiotami, które nie łączy żaden stosunek umowny, poprzez wykorzystanie stosunków umownych łączących je z trzecim podmiotem. Przy zapłacie z wykorzystaniem karty płatniczej stosunki umowne istnieją między wszystkimi trzema podmiotami: posiadaczem karty, bankiem i sprzedawcą. Stosunki te ilustruje poniższy schemat:
Posiadacz karty
umowa o wydanie karty
Bank
umowa sprzedaży
umowa akwizycyjna
Sprzedawca
Z tego względu również próba zastosowania instytucji przekazu - nawet przy przyjęciu odmiennych założeń niż przyjęte przez J.Kukulskiego - tzn. że przekazującym jest posiadacz karty, przekazanym bank, a odbiorcą przekazu - sprzedawca, nie daje pozytywnego skutku. Świadczenie banku na rzecz sprzedawcy nie wynika wbrew pozorom ze stosunku pomiędzy bankiem a posiadaczem karty, jak by to miało miejsce przy przekazie lecz ze stosunku pomiędzy bankiem a sprzedawcą tzn z umowy akwizycyjnej.
Nic nie stoi natomiast na przeszkodzie, by uznać, że podstawą zapłaty z wykorzystaniem karty płatniczej jest inna instytucja prawna - odnowienie, uregulowane w art. 506 kodeksu cywilnego . Przy tej konstrukcji - po zawarciu umowy sprzedaży pomiędzy posiadaczem karty a sprzedawcą dochodzi do odnowienia w ten sposób, że z chwilą sporządzenia rachunku obciążeniowego strony ustalają, iż w miejsce świadczenia posiadacza karty w postaci zapłaty ceny za nabywany towar sprzedawca przyjmie świadczenie banku w wysokości określonej w umowie akwizycyjnej łączącej go z bankiem. Świadczenie banku polegać będzie na rozliczeniu przedstawionych przez sprzedawcę rachunków obciążeniowych (lub ich zbiorczego zestawienia) w formie bezgotówkowej w sposób i terminach określonych w umowie akwizycyjnej. Umowa akwizycyjna określa, co do zasady, że rozliczeniu podlega cena sprzedaży pomniejszona o ustaloną w umowie akwizycyjnej prowizję . Skutkiem odnowienia jest, że zobowiązanie dotychczasowe (czyli zobowiązanie posiadacza karty do zapłaty ceny z tytułu umowy sprzedaży) wygasa. Przyjęcie tego rozwiązania powoduje, że zapłata kartą płatniczą ma charakter ostateczny - i odnosi taki skutek jak zapłata gotówką .
Wątpliwości budzą także rozważania terminologiczne J.Kukulskiego dotyczące osoby, której wydawana jest karta. Autor krytykując posługiwanie się pojęciem “użytkownik karty”, proponuje wykorzystanie pojęcia “nabywca karty” . W dotychczasowej praktyce bankowej na określenie osoby, której wydawana jest karta zostało przyjęte określenie “posiadacz karty” (por. ang. “card holder”, niem. “Karteninhaber”). Nazwa “posiadacz karty” także może prowadzić do pewnych niejasności interpretacyjnych, gdyż stronom umów o wydanie karty płatniczej chodzi nie o każdego posiadacza karty, a jedynie o “uprawnionego” posiadacza karty, którego nazwisko i podpis znajdują się na karcie płatniczej. Nazwa ta jednak wprowadza mniej niejasności niż proponowane przez J.Kukulskiego pojęcie “nabywca karty” sugerujące, że własność karty przechodzi na jej uprawnionego posiadacza. Tymczasem wystawcy kart płatniczych kategorycznie zastrzegają w umowach i w treści kart płatniczych, że karta pozostaje ich własnością i na ich żądanie powinna zostać im zwrócona.
Pewne niejasności może budzić także posługiwanie się przez autora artykułu pojęciem “emitent karty”, mogące sugerować, że karta płatnicza ma charakter papieru wartościowego wydawanego w serii, co całkowicie nie odpowiada sytuacji związanej z wydawaniem kart płatniczych.
Warto również podnieść kwestię samej definicji karty płatniczej. W tekście “Płatnicze karty bankowe” omawiana jest definicja karty płatniczej opracowana przez Związek Banków Polskich wskazująca na dwoisty charakter karty płatniczej - instrumentu bezgotówkowej zapłaty za towary i usługi oraz jako instrumentu służącego do wypłat gotówki z bankomatów. Definicja ta wydaje się jednak za wąska w stosunku do obecnego stanu faktycznego. Obecnie wydawane karty płatnicze służą bowiem bezgotówkowej zapłacie za towary i usługi oraz jako instrument umożliwiający dokonywanie wypłat gotówki. Wypłaty gotówki mogą następować bądź w kasach banków bądź właśnie za pomocą bankomatów. Przyjęcie proponowanej wyżej szerszej definicji sprawi, że wszystkie oferowane w Polsce karty płatnicze będą spełniać jej kryteria (część banków wydaje lub wydawała karty płatnicze, które faktycznie nie dają możliwości wypłaty gotówki w bankomatach - nie posiadanych przez bank wystawcę, a jedynie w kasach bankowych). Podkreślić natomiast należy, że karta bankomatowa nie dająca możliwości bezgotówkowej zapłaty za towary i usługi nie jest kartą płatniczą (nie ma charakteru trójstronnego) mimo zewnętrznego podobieństwa do kart płatniczych .
96-07-02